Tarıhı derekterge den qoısaq, Koróldikte 1957 jyly áıelderge kólik júrgizýge tyıym salynǵan. Mundaı shekteý qoǵamda ishteı bolsa da qarsylyq týdyryp otyrdy. Onyń ústine syrtqa, qalaǵa shyǵyp, sharýalarymen aınalysýy nemese balalarymen qydyrystaýy úshin kólik júrgizýshisin jaldap, qosymsha shyǵyn shyǵarýlaryna týra keldi.
- Buryńǵylaryn aıtpaǵanda bergi 1990 jyldary áıelderge kólik júrgizýge quqyq berýdi talap etýshiler qozǵalysy paıda boldy. Olar túrli narazylyq aksıalaryn ótkizdi. Bılik mundaı áreketti qosh kórmeı qozǵalystyń belsendilerin qamaýǵa alyp, sot úkimimen jazaǵa tartty. Sonda da másele jazylmaǵan jara, bitpegen daý sekildi kún tártibinde qala berdi.
- Muny koroldik basshylyǵy sezbedi emes, sezdi. Sondyqtan bolar, 2013 jyly sál jeńildik jasalynyp áıelder men qyzdarǵa qamqorshysynyń ne kúıeýiniń baqylaýymen moto jáne velokólikterge minip júrýlerine ruqsat etildi.
- 2018 jyly áıelderdiń kólik júrgizýlerine quqyq beretin zańnyń mátini jarıalandy. Tosyn zańdy talaılar maquldap, ásirese áıelder jaǵy qýana qabyldady.
Bir aıta ketetini, halyqaralyq saıası sarapshylar men taldaýshy mamandar Saýd Arabıasyndaǵy keıingi kezdegi mundaı betburysty, radıkaldy reformalar men ózgristerdi taq murageri, premer-mınıstrdiń orynbasary, qorǵanys mınıstri Muhammed ıbn Salmannyń esimimen baılanystyrady.
Esten shyǵa qoımaǵan shyǵar. 2016 jyldyń sáýir aıynda isker de belsendi, jańashyl Muhammed ıbn Salmannyń bastamasymen koróldiktiń Mınıstrler kabınetinde eldiń taıaý jyldardaǵy ekonomıkalyq baǵyt-baǵdaryn belgilegen: «Saudi Arabia’s Vision 2030» («Saýd Arabıasynyń keleshegi 2030») baǵdarlamasyn qabyldanyp, onda moraldyq-áleýmettik taqyryptaǵy, onyń ishinde áıelderdiń quqyǵyna qatysty birqatar máseleler qamtylǵan bolatyn.
Dálirek aıtqanda, 2018 jyldan bastap áıelderge jeńil avtokólikter júrgizýge, qyzdardyń sport túrlerimen aınalysýyna ruqsat etildi, konserttik zaldar men teatr, kınoteatrlar jumys isteı bastady delingen.
Munyń bárin hanzada ıslam dinin jańa arnaǵa burý emes, kerisinshe ony baıaǵy tabıǵı bolmysyna qaıtarý dep túsindirgen. Tipti, sonaý Muhammed paıǵambar ǵaleıksalamnyń tusynda mýzykalyq teatrlar jumys istegenin, erler men áıelder emin-erkin aralasyp, basqa dindegilerge, hrıstıandar men evreılerge qurmetpen qaraǵanyn, shekteý men tyıym salýlardyń beride 1979 jyldan bastalǵanyn eske salǵan.
Áldebireýler áıelderge kólik júrgizý quqyǵyn berý jaıyn 2016 jyldyń jeltoqsanynda hanzada ál-Valıd ıbn Talal ál-Saýd kóterip, «ruqsat bermeý, tyıym salý órkenıetke bet alǵan adamzat qoǵamynda adam quqyǵyn saqtaý isine qaıshy bolyp keledi» dep edi»,- desedi. Ol sondaı-aq, «áıelderdiń ózderi kólik júrgizbeı, júrgizýshini jaldaýy otbasyna qosymsha shyǵyn keltiretinen» aıtqan deıdi.
Oraıy kelip turǵanda aıta ketken jón. Shyndyǵynda Saýdıada áıelderdiń quqyǵyn er adamdarmen salystyrǵanda anaǵurlym shekteýli. Árbir eresek áıeldiń janynda qamqorshy retinde týysy nemese kúıeýi bolýy kerek. Jolǵa, saıahatqa shyǵý, kásipkerlikpen aınalysý, ýnıversıtette ne kolejde oqý jónindegi sheshimdi sol qabyldaýy tıis. Sondyqtan da kópshilik oryndarda zań tyıym salmasa da keıbir usaq-túıek máseleler jóninen bılik ókilderi, polıseıler mindetti túrde áıeldiń janynda júrgen er adamnyń maquldaýyn suraıdy.
Kerek deseńiz, áıel adam qamqorshysynyń nemese kúıeýiniń ruqsatynsyz dárigerge kórinip, qarala almaıdy. Sotta bir er adamnyń kýáligi eki áıeldiń kýáligine júredi. Sharıǵatqa sáıkes er adamǵa kóp áıel alýǵa ruqsat etilgen. Áıelimen ajyrasqysy kelse, sotqa júginip jatpaıdy. «Talaq» dep aıtsa jetkilikti. Kerisinshe áıeldiń aıyrylysýy úshin kúıeýiniń rızalyǵy qajet. Áıtpese kúıeýiniń kún kórsetpeıtinin, ne densaýllyǵyna zıan keltirgenin sotta dáleldeýi qajet. Sondyqtan saýdıalyq áıelderdiń óz betinshe ajyrasýy qıyn.
Qaıtys bolǵan er adamnyń múlik murasy aldymen murager ulyna sonan soń qalǵan bóligi áıeline beriledi. Sýnnıt musylmandar qalaýyna qaraı baqılyq bolǵan kisiniń artynda qalǵan dúnıe-múliktiń úshten birin muragerge berýge quqyly. Ósıet qaldyrylmaǵan dúnıe-múlik muragerge jatatyn er azamattar arasynda teńdeı bólinedi.
Áıelder men qyzdardyń kópshiliktiń arasynda emin-erkin júrýine bolmaıdy. Olar meıramhanalarda arnaıy belgilengen oryndarda otyra alady. Ústerinde búkil denesin jaýyp turatyn abaııa kóılegi men bastarynda hıdjab bolýy lázim. Munyń bárin dinı polısıa (mýtava) baqylaıdy. Qyzdar erte jastan turmysqa shyǵatyndyqtan kópshiligi kolejder men ýnıversıtetterge túsip oqı almaıdy. Áıtse de saýdıalyq áıelderdiń 70 paıyzy, er adamdardyń 85 paıyzy saýatty.
Sóz joq, saýd áıelderiniń kópshiligi ózderiniń quqyqtarynyń er adamdardikinen tómen bolmaýyn qalaıdy. Soǵan qaramastan olar óz elderiniń salt-dástúrlerin shet eldik sarapshylardyń synynan qyzǵyshtaı qorǵaıdy. «Qalaı degenmen de Saýdıanyń ózindik ereksheligi bolýy kerek» dep paıymdaıdy.
Buryńǵy koról Abdalla ıbn Abdýl-Azızdiń (1924-2015) tusynda 2011 jyly saýd áıelderine mýnısıpıaldyq saılaýda daýys berý jáne depýtattyqqa túsý quqyǵyn beriledi dep jarıalanǵan. Sonyń ózinde «qamqorshynyń ne kúıeýniń kelisimi bolýy kerek» dep atap kórsetilgen. Ári sol jyly Saýdıanyń sportshy qyzdaryna Olımpıadalyq oıyndarǵa qatysýǵa ruqsat etildi.
Bazbir derekterge qaraǵanda óz mamandyq kásipteri boıynsha bıik dáreje men jetistikterge jetken saýdıalyq áıelder barshylyq. Mysaly, AQSH-tyń Kalıfornıa shtatyndaǵy medısınalyq zertteý ortalyǵyn doktor Gada ál-Mýtarı hanym basqarady. Osy sıaqty Er-Rıadtaǵy koról Feısal gospıtalynyń oftalmologıa bólimshesine doktor Salva ál-Haza hanym jetekshilik etedi.
2010 jyly Halyqaralyq genderlik esepte áıelderdiń teńdigi jóninen Saýd Arabıasy álemniń 134 eliniń arasynda 129 oryndy ıemdengen. Qurama Shtattar saıası jaǵynan koróldiktiń odaqtasy bola tura áıelder quqyǵy Saýdıadaǵy sheshimin taba qoımaǵan eń ózektiń másele dep esepteıdi. Jáne de saýd áıelderiniń saıası-áleýmettik quqyqtarǵa qol jetkizýin qalaıdy.
Bolashaq koról, hanzada Muhammed ıbn Salman tek avtokólik júrgizý ǵana emes, áıelderge paranjasyz jáne hıdjapsyz júrý erkin berdi. Bul rette ol: «Sharıǵat zańynda áıelderdiń de er adamdar sıaqty ádemi ári jarasymdy kıinip júrýi týraly aıtylǵan. Biraq ta bul olar qara abaııa kıip, bastaryn búrkemelep júrýi tıis degendi bildirmeıdi. Ózderine qandaı kıim úılesimdi tańdaý óz erikterinde bolýy kerek»,- dedi.
Al, Saýd Arabıasy joǵarǵy dinı uıymy – ýlemder keńesiniń múshesi sheıh Abdýlla ál-Mýtlak teledıdar arqyly sóz sóılep: «Islam elderinde áıelderdiń 90 paıyzy abaııa kıip, oranyp, búrkenip júrmeıdi. Sondyqtan biz de áıelderdi solaı kıinip júrýge mindetteýge tıis emespiz»,- degen pikir bildirdi.
«Kólge aıdasań, shólge qashady» demekshi, Saýdıa qoǵamynda áıelderge qandaı kıim kıý erkindiginiń berilýine qarsylar da tabylýda. Sondaılardyń biri Mesharı Jamadı: «Abaııa – kıimin kıý salt-dástúri. Onyń dinge eshbir qatysy joq»,- dese Kooshe deıtin áıel: «Meıli júz pátýa shyǵarsyn, Allanyń aldynda ant etemin. Men esh ýaqytta ústimnen abaııany sheshpeımin. Ol úshin ómirim qurban. Qyzdar, ondaı pátýaǵa qulaq aspańdar»,- dep qarsylasady.
Endigi jerde saýd áıelderi kúıeýlerine: «sen júrgizgen avtokólikti biz de aıdap júrmiz. Jalaqymyz da berdeı!» dep zirkildemese bolǵany. Biraq zańdary men morali ıslamdyq quqyq pen sharıǵatqa negizdelgen Saýd Koroldigi oǵan jol bere qoımas.
Áshirbek AMANGELDİ
