...Sonaý 80-shi jyldary Máskeýde oqyp júrgenimde meniń aýyq-aýyq Kırov kóshesindegi Nasıonal-knıga deıtin kitap dúkenine baryp turatyn ádetim boldy. Ondaǵy oıym keıingi kezde Qazaqstanda qandaı jańa kitaptardyń basylyp shyqty eken, sony kórý. Kóńilge qonǵandaryn dereý satyp alý. Sóıtip, elde bolyp jatqan rýhanı jańalyqtardy bilgim keledi. Bul bir jaǵynan týǵan elge, jerge qasıetti qazaq topyraǵyna degen saǵynyshtyń áseri de bolýy múmkin. Ol kezdegi saıasat, ıdeologıa boıynsha «Máskeý – elimizdiń astanasy, Otanymyzdyń júregi!» dep qanshama sanamyzǵa quıyp, ılandyrýǵa tyrysqandarymen, ol orta báribir bizdi bótensip, ógeısip turatyn. Tabıǵattyń ashyq tús, qanyq boıaýlaryna, jazıra, jazyq dalaǵa úırenip qalǵan bizderdi túnergen bulttaı Máskeýdiń qatyńqy qabaǵy, bıik-bıik surqaı úıleri jalyqtyryp ta jiberetin. Sondyqtan da keıde demalys kúnderi qalanyń syrtyna shyǵyp, alys kókjıekke kóz júgirtip, bir aýyq keń tynystap qalǵandaı bolatynbyz
Bir joly barǵanda álgi dúkennen Abaıdyń Qara sózderiniń oryssha aýdarmasyn «Slova nazıdanıany» keziktirdim. Qatelespesem, kitap «Sovetskıı pısatel» baspasynan Sátimjan Sanbaevtyń aýdarmasymen shyqqan bolýy kerek. Dereý satyp ala qoıdym. Árıne, Qara sózderdiń qazaqsha nusqasy ózimde bar. Degenmen, ekiniń biriniń tisi bata bermeıtin keńmeńgerdiń halqymyzdyń ómir súrý kredosyna, turmys-tirshiligine qatysty fılosofıalyq paıymdaýlaryn aýdarmashy orysshaǵa qalaı aýdardy eken, degen oı keldi.
Meniń bilýimshe buǵan deıin Abaıdyń «Qara sózderin» aqynnyń týǵanyna 100 tolýyna oraı 1945 jyly máskeýlik jazýshy, ári ádebıetshi Vıktor Shklovskıı ǵana aýdarǵan. Ol aýdarmasy 1954 jáne 1979 jyldary qaıta basylǵan. Oǵan keıbir ádebıetshi ǵalymdar jáne qalamgerleri kóńil tolmaıtyndar pikirler bildirip júrgen. Rasynda da fılosof aqynnyń keıbir oı men sóz ıirimderin basqa tilge aýdarýǵa ekiniń biriniń óresi jete bermeıtini anyq. Sóıtip, syrt kózge onsha baıqala qoımaıtyndaı etip, gazetpen tystap, qoltyǵyma qysyp, qolym qalt etkende oqyp júrdim.
Bir kúni álgi kitapty ózimmen birge oqıtyn Anatolıı Zekov deıtin belorýs jigitiniń baıqap qalmasy bar ma? (Búginde ol eline tanymal aqyn) Sodan jata kep jabyssyn. «Abaıdyń kitaby bolsa, oqýǵa turady. Ber oqyp shyǵaıyn?» deıdi. Meniń oǵan kitapty bergim joq. Basqa shyǵarmalary, óleńderi bolsa bir sári. Al, qara sózderinde Abaıdyń qazaqty boıyndaǵy kemshiligi men minin aıtyp, ońdyrmaı synaıdy. Basqasyn aıtpaǵanda myna bir sózderin eske túsirip kóreıikshi.
Mysaly, Jıyrma tórtinshi qara sózinde bylaı deıdi: «Bizdiń qazaqtyń dostyǵy, dushpandyǵy, maqtany, myqtylyǵy, mal izdeýi, óner izdeýi, jurt tanýy eshbir halyqqa uqsamaıdy.
Bir-birimizdi ańdyp, urlap, kirpik qaqtyrmaı otyrǵanymyz...
...Óstip, jer júzindegi jurttyń qory bolyp, bir-birimizdi ańdyp ótemiz be? Joq, qazaq ortasynda da urlyq, ótirik, ósek, qastyq qalyp, ónerdi, maldy túzden, bóten jaqtan túzý jolmen izdep, óristerlik kún bolar ma?»
Muny Sátimjan Sanbaev bylaı aýdarǵan: «Ý kazahov svoı predstavlenıa o drýjbe ı vrajde; onı po-svoemý stremátsá k bogatstvý, dostıjenıý ıskýsstva ı ovladenıý remeslamı ıznanıamı, ý nıh otlıchny ot drýgıh narodov ponátıa o gordostı ı sıle. Otlıchaıýtsá onı ı tem, chto ne spýskaıa glaz, vyslejıvaıýt drýg drýga, ne smıkaıa, glaz sopernıchaıýt mejdý soboı, obkradyvaıýt samıh sebá...
Neýjelı nam sýjdeno vechno byt na nojah drýg s drýgom? Byt posmeshıshem vglazah vsego ostalnogo mıra? Ilı, mojet byt, nastýpát dnı, kogda sredı kazahov, nakones, ıscheznýt vorovstvo, loj, spletnı ı rasprpı, ı onı vozvysátsá, vstýpıv na blagorodnyı pýt postıjenıa ıskýsstva ı ýsvoenıa remesel drýgıh narodov, naýchıvshıs raznoobraznym t chestnym sposobam nakoplenıa dobra?»
Al, buǵan deıin Onynshy qara sózinde: «Eshbir qazaq kórmedim, maldy ıttikpen tapsa da, adamshylyqpen jumsaǵan. Bári de ıttikpen tabady, ıttikpenen aıyrylady. Beınet, kúıigi, yzasy – sol úsheýinen basqa esh nárse boıynda qalmaıdy.
Barynda baımyn dep maqtanady. Joǵynda «maǵan da baıaǵyda mal bitip edi» dep maqtanady. Kedeı bolǵan soń taǵy da qaıyrshylyqqa túsedi»,- dep túırep ótedi.
Aýdarmashy bul joldardy: «No ıa ne vstrechal eshe cheloveka, kotoryı, razbogatev nepravednym pýtem, nashel by dostoınoe prımenenıe svoemý sostoıanıý. Bestalanno ızobılıe, dostıgnýtoe podlymı sposobamı, ono ostavláet za soboı lısh mýkı , gorech ı zlobý.
Ia znal bogacheı, hvastavshıh týgoı moshnoı, potom vstrechal ıh nesostoıatelnymı. Onı zabylı bylogo dovolstva, no ı ne stydılıs s protánýtoı rýkoı», dep aýdarǵan.
Tipti, Qyryq birinshi qara sózinde: «Qazaqty ıa qorqytpaı, ıa paralamaı, aqylmenen, ne jerlep, ne syrlap aıtqanmenen esh nársege kóndirý múmkin emes. Etinen ótken, súıegine jetken, atadan mıras qalǵan, ananyń sútimenen bitken nadandyq áldeqashan adamshylyqtan ketirgen. Ózderiniń yrbyńy bar ma, pysh-pyshy bar ma, gýildegi bar ma, dúrildegi bar ma – sonysynan dúnıede eshbir qyzyqsyz nárse bar dep oılamaıdy, oılasa da buryla almaıdy, sóz aıtsań, túgel tyńdap tura almaıdy, ne kóńili, ne kózi alańdap turady» deıdi.
Bul bylaı orysshalanǵan: «A slovamı kazaha ne vozmesh: sovetamı ne vypravısh, ýgrozamı ne ıspýgaesh, ýprekamı ne ýstydısh. Ne ımeıa vozmojnostı poznat smysl jıznı, on ostalsá nevejdoı, chto protıvorechıt naznachenıý cheloveka. I eto nevejestvo, dostavsheesá emý v nasledstvo ot otsov, vmeste s materınskım molokom voshlo emý v krov ı plot ı ýbılo v nem chelovechnost I ne dýmaıýt teper stepnákı, chto estna svete veshı bolee ınteresnye, chem glýpyı smeh, besprestannnoe shýshýkane, spory ı gryzná. Eslı ı prıhodıt ım v golový takaıa mysl, ona dolgo ne zaderjıvaetsá. Zaderjalas by, eslı by chelovek na mınýtý ostanovılsá, chtoby vyslýshat delnyı sovet. No eslı on ı ostanovıtsá, to býdet slýshat tebá vpolýha: glaza begaıýt po storonam, a myslı vıtaıýt na nebe.
Budan basqa da qazaqty synap, mineıtin jerleri jeterlik.
Bizdiń syrymyzdy, muńymyzdy, qazaqtyń tabıǵaty men bolmys-bitimin bilmeıtin, bizben buryn etene aralasyp kórmegen syralǵy emes, syrt adam bul sózderdi tosynnan oqyp kórgende biz týraly ne oılaıdy?
Mine, osylardy oılap meniń Abaıdyń Qara sózderin belarýs dosqa bergim kelmedi. Mańdaıym shyp-shyp terlep, únsiz turyp qaldym. Ananyń oıynda eshteńe joq. «Eki-úsh kúnde oqyp, tez qaıtyp beremin»,- deıdi. Jaqsy syılas bolǵan soń, kóńilin qımaı kitapty amalsyz qolyna ustattym. Sonan soń eki-úsh kún boıym degbirim qashyp, mazasyzdanyp júrdim. İshim alaı-dúleı. «Apyrmaı-a, álgi bizdi ońdyrmaı synaıtyn tustaryn oqyǵanda, qazaq týraly ne oılaıdy eken?» - dep qoıamyn.
Aıtqanyndaı-aq, Anatolıı eki kúnen keıin kitapty qaıtaryp berdi. Baıqaımyn óńinde qandaıda bir ózgeris, teris kózqaras baıqalmaıdy. Kerisinshe qaıtaryp turyp, qolymdy qysyp:
- Áı, dostym, senderdiń Abaılaryń shynynda da uly, kóregen, danyshpan adam eken! – dedi, erekshe bir tebirenispen.
- Qalaısha? – deppin sasqanymnan.
- Óıtkeni, sondaı kóregen, kemeńger adamdar ǵana árkez týrashyl, shynshyl, aqıqatshyl bolyp keledi. Olar halqynyń, eliniń keleshegine alańdaıdy. Sondyqtan da qandastarynyń boıyndaǵy bar kemshilikti, qatelikti, jamandyqty jasyrmaı aıtady. Halqym, elim sondaı kemshilikterden arylsa, túzelse eken dep armandaıdy. Al, boıyndaǵy minin, kem-ketigin, jamandyǵyn jasyrǵan halyq alysqa barmaıdy, toqyraıdy. Túbi qurıdy...
- Sen bilesiń be? – dedi ol áńgimesin jalǵap, - orystyń Petr Chaadaev (1794-1856) degen fılosof jazýshysy bolǵan. Ol Reseıdi jáne orys qoǵamyn aıaýsyz synaǵany úshin Patsha ókimeti ony «aqylynan aljasqan» dep shyǵarmalaryn basýǵa tyıym salǵan. Onyń Reseıdiń bolmysy týraly: týskloe ı mrachnoe sýshestvovanıe, lıshónnoe sıly ı energıı, kotoroe nıchto ne ojıvlálo, krome zlodeıanıı, nıchto ne smágchalo, krome rabstva. Nı plenıtelnyh vospomınanıı, nı grasıoznyh obrazov v památı naroda, nı moshnyh poýchenıı v ego predanıı… My jıvóm odnım nastoıashım, v samyh tesnyh ego predelah, bez proshedshego ı býdýshego, sredı mórtvogo zastoıa», - dep jazǵany bar. Muny Chaadaev orys halqyn jek kórgendikten jazbaǵan. Qaıta osyndaı kemshilikten arylsa dep armandaǵan.
- Osy sıaqty Anglıany eki ret 1940-45, 1951-55 jyldary basqarǵan ataqty Ýınston Cherchılldi biletin shyǵaryń? Sol Cherchıll kún saıyn: «jurt maǵan qandaı syn aıtyp jatyr?» dep gazetterdi qarap otyrǵan. Egerde óziniń atyna syn aıtylmasa: «Nege bulaı? Bul úlken daýyldyń aldyndaǵy únsizdik pen tynyshtyq emes pe?» dep mazasy ketedi eken. Otandastarynyń ózin únemi synap, kemshiligin aıtyp otyrýy qyzmetin durys atqarýyna, jumysyn jaqsartýyna kómektesedi, qamshylaý bolady dep túsingen.
- Ózi osylaı yqylas-peıil tanytyp turǵan soń men oǵan Abaı týraly keńirek áńgimelep, onyń qazaqshaǵa Gete, Shıller, Baıron, Pýshkın men Lermontov óleńderin aýdarǵanyn, Arıstotel, Sokrat, Spınozanyń eńbekterimen tanys bolǵanyn, Abaıdyń tek aqyn ǵana emes, uly oıshyl-fılosof, aǵartýshy jáne qoǵam qaıratkeri bolǵanyn aıtyp berdim. Sondyqtan da Muhtar Áýezovtyń «Abaı joly» epopeıasyna uly aqynnyń ómiri men qyzmeti arqaý bolǵan dedim.
- Sózdiń reti kelip turǵan soń Semeı óńirine, Shyńǵystaýǵa saıahattap kelgen aǵylshyn jýrnalısi Djon Kenanmen áńgime ústinde Abaıdyń odan «ındýksıa men dedýksıanyń» mánin túsindirip berýin ótingende sheteldik qonaqtyń «sahara qazaǵy bul termınderdi qaıdan biledi?» dep, aýzyn ashyp tań qalǵanyn aıttym.
Danyshpan aqyndy sóz etemiz dep Anatolıı ekeýmiz biraz jerge baryp qalyppyz. Bir jaqsysy bizdiń tanymymyz ben kóńil saraıymyz birshama keńeıip qaldy.
– Abaıdyń bir óleńin oqyshy? – dedi ol. Men:
– Senbe jurtqa, tursa da qansha maqtap,
Áýre etedi ishine qýlyq saqtap.
Ózińe sen, ózińdi alyp shyǵar,
Eńbegiń men aqylyń eki jaqtap,- dep zaýlata jóneldim. Tilimniń jetkeninshe mazmunyn aıtyp, maǵynasyn túsindirdim. Artynan onyń
Pýstbýdet hladen ým tvoı, slovno lód,
Pýstserdse teplotoı k sebe vlechót,
Býd sderjan, terpelıv na vsákıı slýchaı.
Inache nad toboı zlo verh vozmót, - dep keletin oryssha aýdarmasyn taýyp alyp, oqyp berdim.
– Oryssha aýdarmalary bolsa Abaı óleńderin, «Abaı jolyn» bir oqyp shyǵý kerek eken,- dedi belarýs dos. – Bálkim shamam jetse óz tilimizge belarýsshaǵa aýdaryp kórermin.
Osy áńgimeden keıin biz Anatolıı Zekov ekeýmiz buryńǵydan da jaqyn ári syrlas bolyp kettik. Bizdi jaqyndastyrǵan Abaıdyń rýhy, Abaıdyń taǵylymy edi.
Áshirbek AMANGELDİ
