1949 جىلى 4 ساۋىردە قۇرىلعان. بارىمىزگە NATO دەگەن اتاۋمەن تانىس. NATO دەگەندە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ يدەولوگياسى ايتىپ كەلگەن جالعان پىكىرلەر ويعا كەلەدى. جالعان پىكىرلەر، ياعني ستەرەوتيپتەردىڭ استارىندا قورقىنىش پەن ۇرەي جاتىر. كاپيتاليستىك ەلدەردىڭ وكتەمدىگى، وزگە الەمگە، ونىڭ ىشىندە كوممۋنيستىك ەلدەرگە تونەتىن ءقاۋىپ وسىنداي ستەرەوتيپتەرگە جاتادى. ستەرەوتيپتى ويلاۋ ءتۇرلى كونفليكتىلەرگە جەتەلەيتىن بىردەن-بىر سەبەپ. سوندىقتان ولاردى ۋاقىتىندا سەيىلتىپ وتىرۋ قاجەت.
ەكى دەرجاۆا، ەكى يدەولوگيا
كونفليكتولوگ عالىمدار داۋ-جانجالداردىڭ تۋىنداۋىنا «ءقاۋىپ» سەبەپشى بولادى دەيدى. ياعني وعان قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى وزگەدەن ءقاۋىپتى سەزگەن كەزدە جانجالعا تۇسەدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى الەمدە قالىپتاسقان ەكىپوليۋستى جۇيەنى زەرتتەگەندە وسىنى ەسكەرۋ قاجەت.
سوعىستان سوڭ الەم ەكىگە ءبولىندى. ءبىرى اقش باستاعان كاپيتاليستىك ەلدەر بولسا، ەكىنشى تاراپ كسرو باستاعان سوسياليستىك ەلدەر. ەكى بلوك اشىق اسكەري جانجالعا تۇسپەگەن. مۇنداي جاعدايدى «سۋىق سوعىس»، «قىرعيقاباق سوعىس» دەپ تە اتايدى. سوعىس ارەكەتتەرى يدەولوگيالىق، اقپاراتتىق ۇگىت-ناسيحات ارقىلى ءجۇردى. سول كەزدە NATO ءقاۋىپتى ۇيىم دەگەن ستەرەوتيپ قالىپتاستى. بۇل پىكىر بويىنشا ول سوسياليستىك ەلدەرگە قارسى قۇرىلعان ۇيىم دەيدى. الايدا، NATO-نىڭ ماقساتى – ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ ەركىندىگى مەن قاۋىپسىزدىگىن ساياسي جانە اسكەري جولمەن قامتامىز ەتۋ. بۇل رەسمي قۇجاتتاردا بەكىتىلگەن.
پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە مۇنداي كوزقاراس ءالى كۇنگە دەيىن كەڭ تاراعان. شىندىعىندا، كسرو باستاما كوتەرگەن ۆارشاۆا شارتى ۇيىمى 1955 جىلى ومىرگە كەلدى. ياعني NATO-دان كەيىن قۇرىلعان. دەمەك، كەرىسىنشە بۇل NATO-نىڭ قۇرىلۋىنا جاۋاپ بولدى. Wikipedia انىقتاماسى دا ۇيىمدى ءقاۋىپ رەتىندە ەسەپتەيتىن پىكىرمەن جازىلعان. وندا ۇيىم كەڭەستىك ەكسپانسيادان قورعانۋ ءۇشىن قۇرىلعان دەيدى.
ءسوزسىز NATO-نىڭ اسكەري-ساياسي ۇيىم ەكەنى راس. الايدا، اسكەري جانە ساياسي مەحانيزمدەر ماقساتقا جەتۋ قۇرالى عانا. ياعني الەمگە اسكەري-ساياسي سەس كورسەتۋ ولاردىڭ باستى ماقساتى ەمەس. كەرىسىنشە، باستى ماقساتى ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ ەركىن ءارى ءقاۋىپسىز بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ.
ۇيىم ۇلعايىپ كەلە مە؟
ءبىز كۇندەلىكتى ومىردە NATO ۇلعايىپ كەلەدى دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز، اقپارات كوزدەرىنەن كورەمىز جانە وقيمىز. الايدا، مۇقيات ساراپتايتىن بولساق، مۇنىڭ دا ستەرەوتيپ ەكەنىنە كوزىمىز جەتەدى.
شىنىندا دا، مۇشەلەرىنىڭ سانى جاعىنان ۇيىم ۇلعايىپ كەلەدى. 1949 جىلى العاش قۇرىلعان كەزدە 12 مەملەكەت بولعان. ولارعا اقش، فرانسيا، بىرلەسكەن كورولدىك (ۇلىبريتاسيا)، بەلگيا، دانيا، يسلانديا، يتاليا، كانادا، ليۋكسەمبۋرگ، نيدەرلاندى، نورۆەگيا، پورتۋگاليا جاتادى. بەرتىن كەلە جاڭا مۇشەلەر قوسىلدى. 1952 جىلى تۇركيا مەن گرەسيا، 1955 جىلى گەرمانيا، 1982 جىلى يسپانيا مۇشە اتاندى.
1999 جانە 2004 جىلدارى مۇشەلەر سانى كەنەت ءوستى. العاشقى جىلى ۆەنگريا، پولشا، چەحيا ۇيىم قۇرامىنا ەنسە، كەيىن بولگاريا، لاتۆيا، ليتۆا، رۋمىنيا، سلوۆاكيا، سلوۆەنيا، ەستونيا مەملەكەتتەرى تولىققاندى مۇشە بولدى. البانيا مەن حورۆاتيا 2009-دا، چەرنوگوريا 2017-دە، سولتۇستىك ماكەدونيا 2020-دا، ال فينليانديا بيىل مۇشە اتاندى.
وسىلايشا بۇگىندە ۇيىمنىڭ 31 مۇشەسى بار. شۆەسيانىڭ دا ۇيىمعا قوسىلۋ ءۇردىسى باستالدى. ۇيىم مۇشەلەرى ارتىپ، تولىسىپ كەلەدى. الايدا، بۇل ءقاۋىپ ەمەس. وعان بىرنەشە سەبەپ بار.
- بىرىنشىدەن، رەسمي قۇجاتتاردا NATO كەلىسىمنىڭ قاعيدالارىن مويىندايتىن كەز كەلگەن ەۋروپالىق مەملەكەتكە اشىق دەلىنگەن. سوندىقتان قۇقىقتىق تۇرعىدان ءدال ءقازىر ۇيىمنىڭ الەمگە تاراۋى ەكىتالاي. وسى كۇنگە دەيىن ەۋروپالىق ەلدەردىڭ ۇلەسىنەن كەڭەيدى.
- ەكىنشىدەن، «ۇجىمدىق قورعانىس» قاعيداسى ۇيىمعا كىرمەيتىن مەملەكەتتەرگە سەس كورسەتۋ ءۇشىن ەمەس، قورعانۋ ماقساتىندا قابىلدانعان. بۇل قاعيدا بويىنشا ۇيىمنىڭ ءبىر مۇشەسىنە جاسالعان شابۋىل تۇتاس ۇيىمعا قارسى جاسالعان شابۋىل دەپ قابىلدانادى. NATO-نىڭ ۇزاق جىلعى تاريحىندا بۇل قاعيدا ءبىر رەت قانا قولدانىلعان. ول دا بولسا 2001 جىلعى 11 قىركۇيەكتەگى اقش-دا جاسالعان تەرروريستىك شابۋىلدان كەيىن.
ۇشىنشىدەن، كەڭەيۋ ۇيىمنىڭ ماقساتى ەمەس. جالپى اسكەري-ساياسي ۇيىم قۇرىلعاننان بەرى ءۇش كەزەڭدى باسىنان وتكەردى. ول «سۋىق سوعىس» (1949–1991 ج.ج.)، ەۋروپانىڭ قوسىلۋى (1991–2001 ج.ج.)، حالىقارالىق تەرروريزم كەزەڭى (2001 ج. 11 قىركۇيەگىنەن سوڭ). ساراپشىلار 2022 جىلدان باستاپ ءتورتىنشى كەزەڭ باستالدى دەگەن پىكىردە. سەبەبى، 5 ماۋسىمدا مادريدتەگى كەزدەسۋدە ستراتەگيالىق كونسەپسيا قابىلداندى. وندا «360 گرادۋس» ءتاسىلى قابىلداندى. ونىڭ ءۇش مىندەتى بار: تەجەۋ جانە قورعانىس، داعدارىستاردىڭ الدىن الۋ جانە رەتتەۋ؛ ىنتىماقتاستىققا نەگىزدەلگەن قاۋىپسىزدىك. سونىمەن قاتار، قۇجاتتا ۇيىمنىڭ قورعانۋشى بولىپ قالا بەرەتىنى جازىلعان.
كىم باسشى، كىم قوسشى؟
جالپى قاتىپ قالعان قوعامدىق ويدا NATO ۇيمىندا اقش باسشى دا، قالعان مەملەكەتتەر سونىڭ ەتەگىندە جۇرەدى دەگەن كوزقاراس قالىپتاسقان. بۇل ستەرەوتيپ تا پوستكەڭەستىك كەڭىستىك ەلدەرىنە ءتان جاڭساق پىكىر. شىندىعىندا، بۇل ۇيىمدى قۇرۋعا ەۋروپالىق ەلدەر باستاما كوتەرگەن. 1948 جىلى «بريۋسسەل پاكتى» قابىلداندى. وعان بەلگيا، بىرىككەن كورولدىك، ليۋكسەمبۋرگ، نيدەرلاندى جانە فرانسيا باستاماشىل بولدى.
ەكىنشىدەن، كەلىسىم-شارتتىڭ باستى قاعيداسى شەشىم قابىلداۋداعى كونسەنسۋس. ياعني بارلىق مۇشە ەلدەرگە ءتيىمدى بولمايىنشا شەشىم قابىلدانبايدى. بۇل قاعيدا ۇيىمنىڭ بارلىق قۇرىلىمدارىندا قولدانىلادى. ءار مۇشە مەملەكەتتىڭ ءوز قۇقىعى قورعالادى. بۇل قاعيدا ساياسي ىقپال مەن قارجىلاندىرۋ دەڭگەيىنە تاۋەلدى ەمەس.
