قاتارداعى قاراپايىم ازاماتقا مەملەكەتتە ەشنارسە وزگەرمەگەن سياقتى كورىنەدى. الايدا كوپ سالادا وزگەرىس بولىپ جاتىر. يا، ءبىز قالاعانداي جىلدام ەمەس. ءبىراق ءبىر ورىندا تۇرعان جوقپىز. اسىرەسە ساياسي جۇيەدە دەموكراتيالاندىرۋعا بەت بۇرىلعان. ەندەشە، "ساياساتتا قانداي وزگەرىس بولدى؟"، - دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ كورەيىك.
سۋپەرپرەزيدەنتتىكتەن باس تارتتىق
شەكسىز بيلىك بەرگەن يگىلىكتەن كىم باس تارتقىسى كەلەدى؟ مەملەكەت پايدا بولعالى بەرى ادام بيلىككە ۇمتىلادى. ساياسي امبيسيادا شەك جوق سياقتى كورىنەدى. الايدا ەۋروپا قۇرلىعىندا قايتا ورلەۋ داۋىرىنەن بەرى دەموكراتيالىق پروسەسس باستالىپ، ساياسي امبيسيانى شەكتەيتىن مەحانيزمدەر ەنگىزىلە باستادى. دجون لوكك، شارل لۋي مونتەسكە سىندى ويشىلدار بيلىك تارماقتارعا ءبولىنۋى كەرەك دەپ ەسەپتەدى. زامانىنان وزا شىققان الەكسيس دە توكۆيل XIX عاسىردىڭ باسىندا "الەمدە ەرتە مە، كەش پە ءبارىبىر دەموكراتيا ورنايدى"، - دەپ بولجادى. ونىڭ سوزىنشە قولىندا بيلىگى بارلار مەن سول بيلىكتى يەمدەنۋگە ۇمتىلۋشىلار اراسىنداعى تالاس دەموكراتياعا جول اشىپ بەرەدى. شىنىندا دا، كورەگەن سوزدەر.
ەلىمىزدە دە الەكسيس دە توكۆيلدىڭ سەنارييى بويىنشا ساياسي وزگەرىستەرگە، دەموكراتيالاندىرۋ پروسەسىنە جول اشىلدى. بيلىككە تالاستان تۋىنداعان "قاسىرەتتى قاڭتار" وقيعاسى دەموكراتيالاندىرۋ پروسەسىنە جاڭا سەرپىن بەردى. مۇنىڭ باستى جەتىستىگى سۋپەرپرەزيدەنتتىك رەجيمنەن باس تارتۋ ەكەنى ءسوزسىز.
2022 جىلى رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم ءوتىپ، كونستيتۋسيالىق رەفورما جۇزەگە استى. رەفەرەندۋم مىناداي وزگەرىس اكەلدى:
ءبىرىنشى، كونستيتۋسياداعى تۇڭعىش پرەزيدەنت وكىلەتتىكتەرى الىندى. تۇڭعىش پرەزيدەنتكە قاتىستى قولدانىلاتىن شەكسىز سايلانۋ قۇقىعى الىندى. ونىڭ وكىلەتتىكتەرى كونستيتۋسيا مەن كونستيتۋسيالىق زاڭدارمەن ايقىندالادى دەگەن پۋنكت الىنىپ "ەلباسى" ستاتۋسى جويىلدى.
ەكىنشى ءبىر ادام ءبىر رەت قانا 7 جىل مەرزىمگە پرەزيدەنتتىككە سايلانا الاتىنى تۋرالى نورما ەنگىزىلدى. بۇل ءقازىر جانە بولاشاقتا سۋپەرپرەزيدەنتتىك رەجيمگە ەشكىم وتپەۋى ءۇشىن جاسالعان شەكتەۋ.
ءۇشىنشى، پرەزيدەنت، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگان باسشىلارى، كۇشتىك قۇرىلىمدارعا ءوز وكىلەتتىكتەرىن اتقارۋ كەزىندە پارتيا قاتارىندا بولۋعا شەكتەۋ قويىلدى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى پارتيالىق نومەنكۋلاتۋرانىڭ ىقپالدى بولعانى بارىمىزگە ءمالىم. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە پارتيا وزگەرگەنىمەن سول ىقپال ساقتالدى. ەندى قوعامنىڭ تالابىنا ساي وزگەرتۋ قاجەت بولدى. زاڭ وزگەرگەنىنە قاراماستان 2023 جىلى پارلامەنت ءماجىلىسى مەن بارلىق دەڭگەيدەگى ءماسليحات سايلاۋى اماناتتىقتارعا حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ سەنەتىنىن كورسەتتى. يا، الدىڭعى سايلاۋلارداعىداي جوعارى كورسەتكىش بولماسا دا، شىنايى جاعدايدى كورسەتتى. دەمەك بيلەۋشى پارتيا ساياسي باسەكەگە دايىن دەگەن ءسوز.
ءتورتىنشى، 1995 جىلى جويىلعان كونستيتۋسيالىق سوت قالپىنا كەلتىرىلدى. بۇل وتە ماڭىزدى قادام. سەبەبى ازاماتتار وزدەرىنىڭ قۇقىعى بۇزىلعان كەزدە ەڭ الدىمەن سوتقا جۇگىنەدى. وسىلايشا سوت جۇيەسىنىڭ ساياسيلانۋىنا شەكتەۋ قويىلادى.
بۇدان بولەك، ءبىرمانداتتى سايلاۋ جۇيەسى قايتارىلدى. ازاماتتاردىڭ تالاپتارى مەن تىلەكتەرىن بيلىككە اشىق جەتكىزۋ ماقساتىندا بەيبىت جيىنداردى وتكىزۋ جەڭىلدەتىلدى. ءقازىر ەكونوميكالىق ماقسات العا شىققانىمەن ساياسي رەفورمالار جالعاسا بەرمەك. اكىمدەردى سايلاۋ پروسەسى باستالىپ تا كەتتى. بۇل پروسەسس توقتامايدى. سەبەبى بيلىكتە ساياسي جىگەر بار، ونىڭ ۇستىنە قوعامنىڭ ساياسي ساناسى وزگەردى. جاڭا بۋىن ءوسىپ كەلەدى. ولار ەسكى ويىن ەرەجەلەرىن قابىلدامايدى.
كونتر-ەليتانىڭ قارسىلىعى
"ساياسي رەفورمالار سوڭعى ەكى جىلدا عانا باستالدى"، - دەگەن پىكىر قالىپتاسقان قوعامنىڭ كەيبىر بولىگىندە. يا، سوڭعى جىلدارى جاڭا سەرپىن بەرىلدى. الايدى رەفورما جاساۋعا 2019 جىلى بەل بۋعان قاسىم-جومارت توقايەۆ. بۇل جالاڭ ءسوز ەمەس. ناقتى فاكتىگە نەگىزدەلگەن قورىتىندى. ول ءۇشىن پرەزيدەنتتىڭ 2019 جىلعى حالىققا جولداۋىن وقىسا كوزىمىز جەتەدى.
پرەزيدەنتتىك قىزمەتكە ەندى كىرىسكەن كەزدەگى جولداۋدا مىناداي ساياسي وزگەرىستەردى ۇسىنعان:
«كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» قاعيداسىن ومىرشەڭ ەتۋ. پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىكتەردىڭ ءبىرازىن پارلامەنتكە بەرىپ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىن ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىنا شەكتەن تىس ارالاسۋىنا شەكتەۋ قويىلدى.
پارتيا قۇرىلىسى ۇدەرىسىن جالعاستىرۋ. تۇڭعىش رەت ءوزىن وپپوزيسيالىق پارتيامىن دەپ ەسەپتەيتىن جسدپ ماجىلىسكە ەندى.
ميتينگتەر تۋرالى زاڭنامانى جەتىلدىرۋ. الدىن رۇقسات سۇراۋ كەرەك ەدى، ءقازىر حابارلاۋ جەتكىلىكتى.
راس، وزگەرىستەرگە 2022 جىلى جاڭا سەرپىن بەرىلدى. ەشتەن كەش جاقسى. رەفورمانىڭ باياۋ جۇرۋىنە كونتر-ەليتانىڭ ەسكى جۇيەنى ساقتاپ قالۋ ارەكەتتەرى اسەر ەتتى. بۇل تۋرالى مەملەكەت باسشىسى بيىل 3 قاڭتاردا "Egemen Qazaqstan"-عا بەرگەن سۇحباتىندا اتاپ ءوتتى. وندا وسى وزگەرىستەردى ىقپالدى ادامدار وزدەرىنىڭ "ەرەكشە مارتەبەسىنە" تونگەن ءقاۋىپ رەتىندە قابىلداعانىن ايتقان پرەزيدەنت. قارسىلىقتىڭ كەسىرىنەن "قاسىرەتتى قاڭتار" وقيعاسى ورىن الدى.
قورىتا ايتقاندا، بيلىككە كەلگەن قاي ادام بولسىن، ۋاقىتىندا وزىنەن كەيىن بۋىنعا جاعداي جاساۋ كەرەكتىگىن ۇمىتپاۋى ءتيىس.
