ورتالىق ازيانىڭ بەيبىت قالپىن ساقتاۋدا ىرگەلەس جانە ءوزارا ىقپالداس ايماقتاردىڭ تىنىشتىعى دا ماڭىزدى. مىسالى، اۋعانستانداعى، ۋكرايناداعى جاعدايلاردىڭ ءبىزدىڭ ايماققا جاسايتىن ىقپالىن ەسكەرمەي تۇرا المايمىز.
قازاقستان ءوز مۇددەسىنە قوسا ورتا ازيا تۇرعىسىنان دا وڭستۇستىك كاۆكازداعى بەيبىتشىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش سالىپ كەلەدى. وسى تۇستا كاسپيي تەڭىزىنىڭ ارعى بەتىندەگى قانداي دا ءبىر ءىس-قيمىل، جاڭا وزگەرىستەر ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى بولا ءتۇستى. سوندىقتان بىزگە اسەر ەتەتىن تاعى ءبىر ىرگەلەس ايماق وڭتۇستىك كاۆكازعا جاڭا قىرىنان تالداۋ جاساۋعا تۋرا كەلەدى.
جاڭا كالەدونيا وقيعاسى
فرانسيا-ازەربايجاننىڭ قارىم-قاتىناسىن ءسوز ەتۋدەن بۇرىن، تىنىق مۇيتتىڭ الىس ارالى – جاڭا كالەدونياعا نازار اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى. ەكى اپتا بۇرىن اتالعان ارالدا تولقۋ بولىپ، سوڭى جاپپاي تارتىپسىزدىككە ۇلاستى. كوشەلەر قيراتىلىپ، كولىكتەر ورتەلدى. قوعامدىق ءتارتىپتى قالپىنا كەلتىرىپ، ماڭىزدى نىسانداردى قورعاۋ ءۇشىن فرانسيا ارالعا قارۋلى كۇش جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى. ءارى ارالدا ءبىرقاتار قاتاڭ شارالاردى قابىلدادى.
نارازىلىق فرانسيا پارلامەنتىنىڭ جەرگىلىكتى زاڭ شىعارۋشى ورگانعا سايلاۋ ءتارتىبىن وزگەرتۋ تۋرالى زاڭ قابىلداۋىنا قارسىلىقتان باستالدى. جاڭا زاڭ جوباسى بويىنشا ارالدا 10 جىل تۇرعان فرانسيالىق سايلاۋ قۇقىعىنا يە بولادى. بۇعان جەرگىلىكتى تۇرعىندار نارازى، سەبەبى ولار بۇل زاڭ جوباسى وزدەرىنىڭ ساياسي ىقپالىنا نۇقسان كەلتىرەدى دەپ سانايدى. نارازىلىق دۇربەلەڭگە، دۇربەلەڭ قاقتىعىسقا ۇلاسىپ، كەمىندە 4 ادام كوز جۇمعانى ايتىلعان. فرانسيا رەسميلەرى 100-گە جۋىق پوليسيا قىزمەتكەرى جاراقات العانىن دا مالىمدەگەن. اۆستراليانىڭ ارى جاعىندا، تىنىق مۇحيتتىڭ تۇكپىرىندە جاتقان ارالدا بولعان وقيعا ءبىزدىڭ نازاردى اۋدارتپاس ەدى. ءبىراق، فرانسيا تارابى بۇل قوعامدىق تولقۋعا ازەربايجاننىڭ قاتىسى بار دەپ شىقتى. مىنە وسى كەزدە وقيعا ءبىزدىڭ نازاردى وزىنە بۇردى.
فرانسيا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى دەربەستىكتى جاقتاۋشىلاردى ازەربايجان قولداپ وتىر دەپ مالىمدەدى. سول كەزدە France 2 ارناسىندا فرانسيا ءىىم جەتەكشىسى جەرالد دارمانەن: «بۇل ەرتەگى ەمەس، وكىنىشكە وراي كەيبىر سەپاراتيستەر ازەربايجانمەن كەلىسىمگە كەلدى. سىرتقى ارالسۋلار بولعان كۇندە دە فرانسيا ءوز تەرريتورياسىندا ەگەمەندىگىن، مۇددەسىن قورعاي الادى»، – دەگەنى بار.
دارمانەننىڭ ولاي دەۋىنە نە سەبەپ؟ ءساۋىر ايىندا باكۋدە «جاڭا كالەدونيا: تاريح، زاماناۋي سىن-قاتەرلەر جانە كۇتىلەتىن بولاشاق» اتتى عىلىمي كونفەرەنسيا وتكەن. وعان جاڭا كالەدونيا پارلامەنتىندەگى جەرگلىكتى حالىقتىڭ وكىلى سانالاتىن دەپۋتاتى نەيسەلين ومايرا قاتىسىپ ءسوز سويلەگەن. سوزىندە ومايرا عىلىمي كونفەرەنسيانىڭ ماڭىزىن ايتا كەلىپ، «ساياسي قولداۋلاردى قامتىعان، سونداي-اق، ەكونوميكالىق، مادەنيەت، ەكولوگيا سياقتى سالالاردا ىنتىماقتاستىقتى دامىتا الاتىندارىن» ايتىپ وتكەن. ءارى «ءبىز ءۇشىن جاڭا پاراق اشىلۋدا، بۇگىن ءبىز ەكى حالىق اراسىنداعى جاڭا تاريحتىڭ ىرگەتاسىن قالاۋدامىز» دەگەن سىندى تەبىرەنستى سوزدەرى بولعان.
كاسپيي تەڭىزىنەن تىنىق مۇحيتىنا قۇلاش سەرمەۋ
فرانسۋزداردىڭ ايىپتاۋىنا قاتىستى ازەربايجان پالەندەي ماڭىزدى مالىمدەمە جاسامادى. دەگەنمەن، ەكىنشى تاۋلى قاراباق سوعىسىنان كەيىن فرانسيا مەن ازەربايجان قارىم-قاتىناسى سالقىنداي تۇسكەنىنەن اڭگىمەنى تاراتا بەرۋگە بولادى. ەۋروپاداعى ارميان دياسپوراسى فرانسيادا ەڭ كوپ شوعىرلانعان. سول جانە وزگە دە سەبەپتەردەن فرانسيا تارابى تاۋلى قاراباق سوعىسىنان كەيىن ارمەنياعا كوڭىل بۇرعانى ەكى جاقتى ديپلوماتيالىق بارىس-كەلىستەردەن كورىندى. بۇنىڭ ءمانىن ءتىپتى ارىدان تاراتىپ ايتۋعا بولادى. ال ازەربايجان تۇرعىسىنان كەلسەك، فرانسيانىڭ ايىپتاۋى راستالسا دا، راستالماسا دا بۇل ايماق ەلدەرى ءۇشىن نازار اۋدارارلىق جاعداي. سەبەبى، ايماقتاعى شاعىن ەلدەر ءوز ىشىندە، ءوز تەرريتورياسى اۋماعىندا عانا ءوز مۇددەسىن قورعاۋمەن شەكتەلىپ كەلگەن.
ەگەر پاريج بيلىگىنىڭ ايىپتاۋى شىنايى نەگىزگە يە بولسا وندا بۇل ازەربايجاننىڭ جاڭا دەڭگەيدە ارەكەتى دەۋگە بولادى. بۇنى ءوز مۇددەسىن سىرت تاراپتا قورعاۋ ارەكەتى دەپ تۇسىندىرەر ەدىك. بىلاي قاراعاندا پاريج بەن باكۋدىڭ كۇش-سالماعى تەڭ ەمەس، الايدا ءىرى ويىنشىنىڭ نازارىن باسقا ايماققا بۇرۋ جانە كۇشىن پارشالاۋ سىندى ستراتەگيالىق، تاكتيكالىق ءىس-قيمىلداردىڭ سۇلباسى بار. ءبىر ەلدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋدى اقتاپ الۋعا كەلمەيدى، سۇيتسە دە ءوز مۇددەسىن سىرت تاراپتا قورعاي الۋعا دەگەن ۇمتىلىسى ايماقتا وزىندىك باعالاۋعا لايىق. وسى ارادا ەۋروپاداعى ءىرى ويىنشىنىڭ وڭتۇستىك كاۆكازداعى شاعىن ەلدەرگە قالايشا نازار اۋداراتىنىن، ازەربايجان مەن ارمەنيانىڭ ماڭىزىنىڭ قايدا ەكەنىن باسقا قىرىنان تالداۋعا تۋرا كەلەتىندەي.
شاعىن ەلدىڭ جاھاندىق ماڭىزى
قاپ تاۋىنىڭ وڭتۇستىگىندە وق اتىلعاننان كەيىن الەمدە كوپ نارسە وزگەرگەنىن وسىعان دەيىن دە ايتىپ كەلەمىز. حالىق سانى مەن جەر كولەمى جاعىنان شاعىن ەل بولىپ سانالاتىن ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى قاقتىعىستىڭ ىقپال اۋقمى نەگە سونشالىق كەڭ بولدى؟ بۇل ماسەلە ءبىزدى ۇزاق بولاشاق تۇرعىسىنان ويلاندىرۋعا ءتيىس. بۇنىڭ ءمانىن بارىنشا قىسقاشا تۇسىندىرۋگە تىرىسىپ كورەلىك.
الەمدى ۇلكەن شاحمات تاقتاسى رەتىندە قاراستىرساق، تۇركى الەمى بۇل الاڭداعى ءىرى فيگۋرانىڭ ءبىرى. سەبەبى ول ەۋرازيانىڭ ەن دالاسىن، تابيعي رەسۋرستارعا باي ايماقتارىن يەلەپ جاتىر. ءارى ەۋروپا سىندى اسا ماڭىزدى كونتينەنتتىڭ باۋىرانا قاراي سۇعىنا تۇسكەن كىشى ازيانى (تۇركيا) دا ءوز ىشىنە قامتيدى. ونىڭ ۇستىنە تۇركى الەمنىڭ يسلام الەمىمەن قارىم-قاتىناسى شاحماتتاعى وزگە فيگرۋالار ءۇشىن ۇداي قاپەردە تۇرادى. ءبىر كەزدەرى جىكسىز جالعاسىپ جاتقان بۇل الەم رەسەي يمپەرياسى كەزىندە تەرريتوريالىق جاقتان ۇزگىندىككە ۇشىرادى.
ءبىزر كەزدەرى ارميان جۇرتى وسى ءبىر الىپ فيگۋرانى قاق ەكىگە بولە وتىرىپ، قاپ تاۋىندا حريستيان الەمىنىڭ سىناسى رەتىندە قاعىلعانى بار. بۇل سىنا شاحماتتاعى تۇركى الەمى مەن يسلام الەمى سىندى ماڭىزدى فيگۋرالاردىڭ اراسىنا قاعىلدى. ونىڭ گەوساياسي ىقپالى وراسان زور بولدى. ءبىر كەزدەرى ءىرى ويىنشىلار الەمدى يسلامدىق، حريستاندىق جانە باسقا دا سەنىمدەرگە قاراي جىكتەگەن تۇستا گرۋزين، ارميان جۇرتى ەۋروپاداعى ويىنشىلار ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ تۇرعان. ارينە كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ ىقپالىندا ويىن ەرەجەسى وزگەردى، ءبىراق قالىپتاسقان كارتينا سول كۇيىندە قالدى.
رەسەي تەرريتورياسى ارقىلى ءبولىنىپ قالعان تۇركى الەمى 1991 جىلدان تارتىپ وڭتۇستىك كاۆكاز ارقىل، ونىڭ وزىندە ازەربايجان ارقىلى كوريدورعا يە بولدى. سوندىقتان تاۋلى قاراباق ماسەلەسى ۇزاق ۋاقىت بويى شەشىم تاپپاۋىندا تولىپ جاتقان مۇددەلى تاراپتاردىڭ ۇلەسى بار دەسەك ارتىق ەمەس. مىنە وسى تۇرعىدان قاراستىرساق، 3 ميلليونعا جۋىق حالقى بار ارمەنيا مەن 10 ميلليوننان اسا حالقى بار ازەربايجاننىڭ جاھاندىق ماڭىزىن تۇسىنە الامىز.
