سوڭعى جىلدارى ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا ءبىر قاتار ىرگەلى عىلىمي زەرتتەۋلەر جاسالىپ جاتىر، ينستيتۋت عالىمدارى كوپتەگەن جوبالاردى ۇتىپ الىپ، ارناۋلى تاقىرىپتاردا زەرتەۋ جۇرگىزىپ كەلەدى. جۋىردا «ابىلاي، ءۋالي جانە بوكەي حانداردىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتىنىڭ زەرتتەلمەگەن كەزەڭدەرى (سيرەك ارحيۆتىك جانە فولكلورلىق دەرەكتەر نەگىزىندە)» اتتى عىلىمي جوبانىڭ العاشقى زەرتتەۋ ناتيجەسى بولعان «ابىلاي حان جانە ىرگەلەس مەملەكەتتەر مەن حالىقتار» اتتى ۇجىمدىق مونوگرافيا باسپادان شىقتى. بۇل ۇجىمدىق ەڭبەككە ز.ە. قابىلدينوۆ، ج.وشان، ا. ا. ءابسادىق، ا.د. ارەپوۆا، و.ب. قۋانباي، ە. ساۋىرقان، ا.س. تىلاحمەتوۆا، ا.ر. بەيسەمبايەۆا، ا.ا. ورالوۆا قاتارلى ينستيتۋت عالىمدارى اتسالىسقان بولاتىن.
"سول كەزدە ەلگە قورعان بولعان ابىلاي، كوپ جاۋدىڭ ءبىرىن شاۋىپ، ءبىرىن ارباپ..." م.جۇمابايەۆ.
XVIII عاسىر قازاق حاندىعى مەن ورتا ازيا ەلدەرى ءۇشىن اسا ماڭىزدى تاريحي كەزەڭ سانالادى. بۇل كەزەڭدە رەسەي يمپەرياسىنىڭ ايماققا ىقپالى كۇن سايىن كۇشەيىپ كەلە جاتتى. ءدال وسى مەزگىلدە قازاق حاندىعى مەن ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ عاسىرلار بويى بەلدەۋ جاۋى بولىپ كەلگەن جوڭعار حاندىعى ءوزىنىڭ قۇلدىراۋ كەزەڭىن باستان كەشىپ جاتقان بولاتىن. وسى ورايلى ءساتتى شەبەر مەڭگەرگەن كۇن شىعىستاعى سين يمپەرياسى اگرەسسيۆتىك مىنەز كورسەتىپ جوڭعار حاندىعىن ءبىرجولاتا جاۋلاپ الدى. وسىدان كەيىن قازاق حاندىعى مەن ورتا ازيا ەلدەرى سين يمپەرياسىمەن بەتپە-بەت كەلدى. ايماقتاعى گەوساياسي جاعدايدا ورىن العان مۇنداي كۇرت وزگەرىستەر قازاقستان مەن ورتا ازيا تاعدىرىنا اسەرىن تيگىزدى. بۇل قازاق حاندىعىنا جانە تۋىسقان ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ الدىنا جاڭا سىناقتار قويدى.
وسىناۋ كۇردەلى كەزەڭنىڭ كەلىپ جەتۋى قازاق حاندىعىنىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى مەن اتا-بابادان مۇراعا قالعان قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن ساقتاپ قالۋ سىندى كۇردەلى دە اۋىر تاريحي مىندەتتەردى جۇكتەدى. سىن-سىناقتار مەن مىندەتتەردىڭ اۋىر سالماعى قازاق حان-سۇلتاندارى، بيلەرى، باتىرلارى مەن داناگوي جىراۋلارىنا ءتۇستى. ەل مەن جەردىڭ تاعدىرى سىنعا تۇسكەن قيىن كەزەڭدە قازاقتىڭ نەبىر تالانتتى تاريحي تۇلعالارى ايماقتا ورىن العان كۇردەلى ساياسي جاعدايدىڭ بەل ورتاسىندا ەلى مەن جەرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن «قارا تەرىن توگىپ، قىزىل قانىن اعىزدى». سولاردىڭ ىشىندەگى شوقتىعى بيىك بىرەگەي تۇلعا رەتىندە ابىلايدىڭ اتى ەرەكشە اتالىپ، تاريح پاراعىندا ماڭگىلىك حاتتالىپ قالدى.
ابىلاي حان قازاقستان تاريحىندا عانا ەمەس رەسەي، جۇڭگو، جوڭعار حاندىعى مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ تاريحىندا ايشىقتى ءىز قالدىرعان تاريحي تۇلعا. داڭقتى قازاق بيلەۋشىسىنىڭ ءومىرى، قىزمەتى، ونىڭ زامانى تyرaلى تاريحي دەرەكتەردىڭ قورى وتە اyقىمدى. اتالعان قازاق بيلەۋشىسى تۋرالى بۇل دەرەكتەر ەلىمىزدىڭ جانە رەسەي، جۇڭگو، موڭعوليا، ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ، باسقا دا الىس-جاقىن شەتەلدىڭ دەرەك قورلارىندا ساقتالعان. بۇل دەرەككوزدەر قازاق، ورىس، جۇڭگو، شاعاتاي-تۇرىك، توت موڭعول، مانجۋ جانە باسقا دا تىلدەردە جازىلعان.
ابىلاي حاننىڭ بيىك تۇلعالىق كەلبەتى قازاق حالقىنىڭ تاريحي جادىندا عاسىرلار بويى جاڭعىرىپ كەلەدى.
قازىرگە دەيىن جۇرگىزىلگەن ابىلاي حان تۋرالى زەرتتەۋلەر دە اسا اۋقىمدى. ول تۋرالى زەرتتەۋشىلەر وتاندىق تاريحشىلار ەڭبەگىمەن عانا شەكتەلمەيدى. بۇل قاتاردا پاتشالىق رەسەي، كەڭەستەر وداعى، رەسەي فەدەراسياسى، جۇڭگو، جاپون، ەۋروپا ەلدەرى مەن اقش جانە باسقا الىس-جاقىن شەتەل عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرى بار.
وسىعان بايلانىستى ابىلاي حان وتaندىق ءجانe شeتeلدiك عaلىمدaر تaرaپىنaن كوبىرەك زeرتتeءلىپ كeءلدى. XVIII عاسىرداعى قازاق، جوڭعار، رەسەي جانە جۇڭگو قارىم-قاتىناسى تاريحى تۋرالى زەرتتەۋشىلەردىڭ ابىلاي تۋرالى توقتالماي وتپەگەنى كەمدە كەم. ول ەڭبەكتەردە قازاقستان مەن ونىڭ ىرگەلەس كورشىلەرى تاريحىندا قازاق حانى جايلى ارناۋلى تاراۋلار دا بار. دەگەنمەن، XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى مەملەكەت قايراتكەرىنە قاتىستى ساۋالداردىڭ بارلىعى ءالى ءوز جاۋابىن تولىق تاپتى دەپ ايتا المايمىز. مۇنىڭ ءوزى ايتۋلى تاريحي تۇلعانىڭ سان قىرلى تاريحي كەلبەتىن اشىپ، زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ قاجەت ەكەنىن كورسەتەدى. اتاپ ايتار بولساق ابىلايدىڭ ءوزى مەن اينالاسىنداعى تۇلعالار، ول بيلەگەن قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ءبىتىم-بولىمىسى، ابىلايدىڭ الىپ كورشىلەرىمەن، ەتەنە جاقىن تۋىسقان حالىقتارمەن اراداعى ءارتۇرلى مازمۇنداعى قىم-قۋىت قارىم-قاتناستارى تۋرالى ءالى دە وتە كوپ ساۋالدار ساقتالىپ كەلەدى. سونداي ساۋالدىڭ جاۋابىنا بۇگىنگى ادامدار قولدا بار دالەل-دايەكتەردىڭ الەۋەتىنە قاراي جاۋاپ ىزدەپ وتىر. ءبىراق، بۇل ساۋالدىڭ سوڭعى ءارى ناقتى جاۋابى دەگەندى بىلدىرمەيدى. عىلىم ءبىر جەردە تۇرمايدى، داميدى، جاڭا زەرتتەۋ جەتىستىكتەرى زەرتتەۋدىڭ كوك جيەگىن كەڭىتە تۇسەدى. تىڭ تاريحي دەرەككوزدەردىڭ اشىلۋى مەن زەرتتەۋدىڭ تەرەڭدەۋى تىڭ ساۋالداردى ءالى دە تۋىنداتا بەرمەك. سوندىقتان تۋىنداعان ساۋالداردى باسقا قىرىنان تانىپ، كەشەلى-بۇگىن تالقىلانعان ماسەلەنى باسقا قىرىنان قايتا قاراستىرىپ، جاۋاپ بەرۋشىلەر ءالى تالاي بولاتىنىنا سەنۋ لازىم.
قازاق تاريحى جۇزدەگەن جىلدار بويى قالىڭ قازاق اراسىندا اۋىز ادەبيەتى تۇرىندە ايتىلىپ قازاق حالقىنىڭ تاريحي ساناسىندا ساقتالىپ كەلدى. بۇل تۇرعىدان ايتقاندا قازاق فولكلورلىق شىعارمالارى قازاق تاريحىنىڭ وقۋلىعى بولدى دەۋگە بولادى. سول سياقتى ابىلايدىڭ عۇمىرناماسى، ونىڭ قازاق حاندىعىنىڭ اتاقتى بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە اتقارعان تاريحي قىزمەتى فولكلورلىق شىعارمالارعا التىن ارقاۋ بولىپ، «حان ابىلاي» حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى، ەرەكشە ماداقتالدى، دارىپتەلدى. فولكلور بولعان وقيعاعا وزىنشە باعا بەرەدى جانە ول باعا حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىمەن، سالت-ساناسىنداعى عۇرىپتارمەن، ورنىققان ساياسي تانىمدارىمەن تىعىز بايلانىستا بولادى. ەڭ ماڭىزدىسى سول ابىلاي حاننىڭ فولكلورلىق شىعارمالاردا يدەالدى بيلەۋشى بەينەسىندە سومدالعاندىعى. ايتۋلى تۇلعانىڭ فولكلورلىق بەينەسىنە حالىق ءوزى قالاعان ساياسي تانىمدى، كوڭىلى سۇيگەن مىنەز-قۇلىقتى، ارمانداعان ىس-ارەكەتتەرمەن، اسىل قاسيەتتەردى جيناقتاعان. ابىلاي تۋرالى فولكلورلىق شىعارمالاردا، اسىرەسە، حاننىڭ ەرلىك ىستەرى مەن جورىقتارى تۋرالى باياندالاتىن اڭىزداردا تاريحي شىندىقتىڭ ءىزى ايقىن سۋرەتتەلەدى.
ءداۋىر شىندىعىنىڭ ساۋلەسى، تاريحي زەرتتەۋلەردە جاناما دەرەك كوزى رەتىندە تانىلاتىن فولكلورلىق تۋىندىلاردا ناقتى فاكتىنى نىعىزداۋدان گورى حالىقتىق تانىم مەن كوزقاراس باسىم سيپات الادى. سوندىقتان ابىلايدى تانۋ تەك ونىڭ جەكە باسىنىڭ قادىر-قاسيەتىن تانۋ ەمەس، حالىقتىڭ وتكەن تاريحىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن، مادەنيەتىن تانۋ بولىپ تابىلادى. بۇل تۇرعىدا ابىلاي حان تۋرالى فولكلورلىق تۋىندىلاردىڭ بەرەرى وتە كوپ. سوندىقتان ابىلاي حاننىڭ كورشى ەلدەرمەن جۇرگىزگەن قارىم-قاتىناسىنىڭ فولكلورلىق شىعارماداعى بەينەلەنۋى بەلگىلى ءبىر وقيعالاردىڭ جاڭعىرىعى سيپاتىندا تۋىنداعان سيۋجەتتى شىعارمانىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە كورىنىس تاۋىپ وتىرادى. ءسويتىپ، ابىلاي ەسىمىنە قاتىستى حالىق شىعارماشىلىعىندا قازاقتىڭ وتكەن تىنىس-تىرشىلىگىنەن مول حابار بەرەتىن رۋحاني قازىنا ساقتالدى. تاريحي سانانىڭ بۇل كورىنىستەرى قازاق فولكلورلىق مۇراسىندا، سونىڭ ىشىندە تاريحي جىرلار مەن اڭىزداردا ساقتالىپ كەلگەن. ولاردىڭ ءبىراز نۇسقالارى ابىلايدىڭ اتىنا بايلانىستى، سونىمەن بىرگە اتالعان داۋىردە ابىلايمەن ءبىر داۋىردە ومىرسۇرگەن كوپتەگەن تاريحي تۇلعالارعا بايلانىستى تاريحي جىرلار مەن اڭىزداردا دا ساقتالىپ وتىرادى. بۇل مۇرالار قازاق حالقىنىڭ تاريحي ساناسىن عاسىردان عاسىرعا جالعاستىرعان تاريحي وقۋلىق ءرولىن وينادى. ودان قازاقتىڭ تالاي ۇرپاعى ءنار الىپ، نامىسىن قايراپ، ەرىك-جىگەرىن، اقىل-ويىن شىڭدادى ءارى تەرەڭ تانىم مەن تاعىلىم ءتۇيدى.
ابىلاي قازاقتىڭ تاريحي ساناسىنان وشپەس ورىن العان تاريحي تۇلعا. كونە تۇركىلەردىڭ ماڭگىلىك تاس جازبالارىندا جازىلعانىنداي بىتىراعان ەلدىڭ باسىن قۇرىپ قاعاناتتى قايتا كوركەيتۋشى قاعانداردى «ەل ەتمىش قاعان» دەپ اتايتىن بولعان. بىركەزدەرى ءار كىمنىڭ تەلىمىنە ءتۇسىپ توز-توى شىعىپ بىتىراعان حالقتىڭ باسىن قۇراپ ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا جيناعان قاعاندى - «ەلتەرىش قاعان» قاعان دەپ اتاپ، ۇلىقتاپ وتىراتىن بولعان. ابىلاي تۇركى داۋىرىندە جاساعاندا ونىڭ حالقى وعان وسىنداي اتاقتىڭ ءدال ءوزىن بەرەر ما ەدى، بولماسا ودان دا لايىقتى بىزگە جەتپەي ۇمىت بولىپ كەتكەن تاعى قانداي تاڭعاجايىپ داڭقتى اتپەن اتار دا ەدى.
ءبىراق، ابىلاي قادىمگى كوكتۇرىكتەر مەملەكەتىنىڭ تىكە مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى بولعان قازاق حاندىعى داۋىرىندە جاسادى. سوعان قاراي ونىڭ حالقى ونى ءوز ءداۋىرىنىڭ ءداستۇرى بويىنشا ۇلىقتادى، ماداقتاپ، جىرلادى. تۋعان حالقى ونى رەسمي حان بولعانعا دەيىن «حان» دەپ اتادى. ونىڭ ەسىمىن ەرلىك پەن ەلدىكتىڭ سيۆولى رەتىندە ارداقتادى. ابىلاي حانعا قاتىستى ادەبي مۇرالار وسىنداي داڭقتى حاندارىن جىرلاۋ ماقساتىندا شىعارىلعان تاريحي تاريحي شىعارما سانالادى. ابىلاي ومىرىنە قاتىستى «ابىلاي حان»، «سابالاق»، «ابىلاي حان اڭگىمەسى»، «ابىلاي تۋرالى جىر»، «قالدان سەرەن ابىلايدى تۇتقىنعا العانى»، «سابالاق – ابىلاي حان»، «سابالاق» (قيسسا)، «ابىلاي مەن ولجاباي»، «سابالاق، ءابىلمانسۇر، ابىلاي حان»، «ابىلاي حان، اق اتان»، «ابىلاي تۋرالى»، «ابىلاي زامانىندا قازاقتان شىققان باتىرلار»، «ابىلاي حان مەن قالدان»، «ابىلاي حاننىڭ ءبىر جورىعى» تاعى سول سياقتى جىرلار، اڭىز-اڭگىمەلەردەن تىس ابىلاي حاننىڭ زامانداس تاريحي تۇلعالارعا قاتىستى جىرلار مەن اڭىزداردا ابىلاي تۋرالى قايتالانباس مالىمەتتەر كەزدەسىپ وتىرادى.
مۇنداي تاريحي شىعارمالار ابىلاي اتىن ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ، جىرلاپ وتىردى. ماداقتادى، ۇرپاق سالاسىنداعى ابىلاي كەلبەتى، پاراساتتىڭ، ەلدىكتىڭ، ەرلىكتىڭ، جەڭىستىڭ سيمۆولى رەتىندە ساقتالىپ قالدى. ابىلاي ءداۋىرى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ كەرەمەت كەزەڭى، ەلدىكتىڭ، ۇلتتىق تۇتاستىقتىڭ، ەتنوتەرريتوريالىق اۋماق تۇتاستىعىنىڭ قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ۇلگىسى رەتىندە ساقتالدى.
شىن مانىندە ابىلايدىڭ تاريحي باعاسىن قازاقتىڭ ءار داۋىردە جاساعان جىراۋلارى مەن جىر سۇلەيلەرى جىرلاپ كەلدى. ال ونىڭ باعاسىن قازاقتىڭ عۇلاما عالىمى، ابىلايدىڭ تىكە ۇرپاعى الدە قاشان بەرىپ قويعان ەدى. وتاندىق عالىمدار قاتارىنان ابىلاي حاننىڭ ومىرىنە ارنالعان العاشقى عىلىمي زەرتتەۋدى ابىلايدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، اتاقتى عالىم ش.ش. ءۋاليحانوۆ جازىپ قالدىرىپ، وندا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بىرلىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعى يدەياسى وتە جاقسى كورسەتىلدى. ول اتاسى تۋرالى جىر-اڭىزدارعا ارنايى كوڭىل ءبولىپ، «حVءىىى عاسىرداعى باتىرلار تۋرالى اڭىزدار» اتتى توپتاما جيناق، «ابىلاي» اتتى جىر جانە تاريحي وچەرك جازدى. ش.ش. ءۋاليحانوۆ حالىق اڭىزدارىندا تۇتاس ءداۋىر شىندىعى جانە حالىقتىڭ ادەت-عۇرپى، ءومىر سالتى باياندالاتىنىن «ابىلاي» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىندا: «قازاقتاردىڭ اڭىز اڭگىمەلەرىندە ابىلاي پوەتيكالىق اسىرەلەۋگە تۇسكەن بەينەدە سۋرەتتەلەدى. ابىلاي عاسىرى – قازاقتىڭ ەرلىك رۋحى اسقاقتاعان عاسىر. ونىڭ جورىقتارى مەن باتىرلارىنىڭ كوزسىز ەرلىكتەرى ەپيكالىق اڭگىمەلەردىڭ سيۋجەتىنە اينالعان. سىبىزعى مەن دومبىرادا وينالاتىن كۇيلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ونىڭ ءداۋىرى مەن ءومىرىنىڭ ءار كەزەڭدەرىنە ارنالعان»، – دەپ جازادى. ش.ش. ءۋاليحانوۆ بىردە: «XVIII عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا جوڭعارلارمەن بولعان شايقاستا ءوزىنىڭ دانالىعىمەن جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق قاسيەتىمەن قازاق حالقىنىڭ اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولدى. تاريحي دەرەكتەر ابىلايدى ورتالىقتانعان قۋاتتى قازاق مەملەكەتىن قۇرۋعا باعىتتالعان كورەگەن ساياساتكەر رەتىندە سيپاتتايدى»، – دەپ اتاپ كورسەتەدى. سونىمەن بىرگە «حالىقتىڭ سىي قۇرمەتىنە بولەنگەن ابىلاي بىردە-بىر قازاق حانىندا بولماعان شەكسىز بيلىككە يە بولدى»، – دەپ ونان ارى ناقتىلاي تۇسەدى.
ابىلاي حان قازاق حان-سۋلتاندارى اراسىندا تاريحي دەرەكتەر ەڭ كوپ ساقتالعان قازاق حانى سانالادى. ول تۋرلى تاريحي دەرەكتەر قازاقتىڭ ءتول جازبادارىندا جازىلعان. بۇل شىعارمالار قاتارىندا تاريحي شىعارمالار سەنىمدى دەرەكتەر ورنىندا باعالانادى.
ابىلاي تۋرالى دەرەكتەر كەشەنىندەگى اسا قۇندى دەرەكتەر قورىنىڭ ءبىرى - حاننىڭ كورشى مەملەكەتتەرگە جولداعان حاتتارى قاراستىرىلادى. مۇنداي حاتتاردى تاريح عىلىمىندا تۇلعانىڭ ءوز قولىمەن جازعان تاريحي دەرەكتەر ساناتىنا جاتقىزىلادى. ابىلاي حان حاتتارى سول داۋىردەگى مەملەكەتتەر مەن حالىقتار بيلەۋشىلەرىنە، ءتۇرلى اسكەري، اكىمشىلىك شەنەۋنىكتەرىنە مەملەكەتتەر اراسىندا ساقتالعان ءارتۇرلى ماسەلەلەردى شەشۋ ماقساتىندا جولدانىپ وتىرعان. سول حاتتاردىڭ ءتۇپ نۇسقاسى رەسەي، جۇڭگو سياقتى كورشى ەلدەردىڭ مۇراعات قورلارىندا ساقتاۋلى تۇر. حاتتاردىڭ ءبىراز نۇسقالارى سوڭعى كەزگە دەيىن قۇپيا ساقتالدى. جاريالى تۇرلەرىنىڭ وزىندە كوبىندە ءتۇپ نۇسقانىڭ ءوزى ەمەس سول زامانداعى پاتشالىقتىڭ ارناۋلى ءتىلماشتارى اۋدارعان نۇسقاسىمەن كوبىرەك تانىس بولدىق. ءوز كەزىندە پاتشالىقتار ءۇشىن قىزمەت ەتكەن وردا حاتشىلارى مەن شەنەۋنىك ءتىلماشتار حاتتاردىڭ ءتۇپ نۇسقاسىنا قانشالىق ءادىل بولعانىن مۇلشەرلەۋ قيىن ەمەس. سوندىقتان بۇل تۇردەگى دەرەك ماماندارعا مەيىلىنشە سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن قول جەتىمدى بولدى دەي المايمىز. تەك سوڭعى ونداعان جىلدار اۋقىمىندا قابىلدانعان مەملەكەتتىك باعدارلامالار شەڭبەرىندە دەرەكتەردى ىزدەپ تابۋ، جيناۋ، حاتتاردىڭ كوشىرمەسىن ەلگە جەتكىزۋ قولعا الىندى. قازىرگى كەزدە حاتتاردى زەرتتەۋگە وتاندىق جانە شەتەلدىك عالىمدار ات سالىسىپ جاتىر.
ءسويتىپ، سوڭعى جىلدارى جاريالانىپ عىلىمي اينالىمعا تۇسە باستاعان دەرەكتەر اتالعان تۇلعاعا قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەلەردى قايتا قاراستىرy كەرەك ەكەنىن كورسەتتى. وسى ورايدا جaڭaدaن تaبىلعaن دeرeكتeءردى زەردەلەۋ ارقىلى كۇنى بۇگىنگە دەيىن لايىقتى شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان ساyالدارعا ناقتى جayaپ iزدeyءدىڭ، سونىمەن بىرگە كەي ماسەلەلەردى قايتا تالقىلاyدىڭ تىڭ مىندەتى جۇكتەلدى. قولدا بار تاريحي ماتەريالدار بىزگە ابىلاي حانعا قاتىستى ءبىرقاتار سالالاردا زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەردى. دەگەنمەن، زەرتتەۋدىڭ باستاپقى ماقساتتارى بىزگە تەك ابىلاي حاننىڭ كورشى مەملەكەتتەرمەن جانە ىرگەلەس حالىقتارمەن قارىم-قاتىناسى توڭىرىەگىندەگى قۇجاتتار توپتاماسىنا زەرتتەۋ جۇرگىزۋدى مىندەتتەدى.
ابىلاي حاننىڭ ءومىرى مەن مەملەكەتتىك قىزمەتىندە، سونىڭ ىشىندە كورشى مەملەكەتتەرمەن جانە ىرگەلەس حالىقتارمەن قارىم-قاتىناسى توڭىرىەگىندە ابىلاي كەلبەتى كورشى جوڭعار حاندىعىمەن اراداعى تاريحي بايلانىستا كوزگە تۇسەدى. دەرەك كوزدەر ۇسىنعان مالىمەتتە ابىلاي جوڭعار جەرىندەگى ىشكى تالاس-تارتىستارعا قولداۋ كورسەتە وتىرىپ، سول ارقىلى بىر-بىرىنە قاراما-قارسى ويرات نوياندارىنىڭ ءتۇرلى توپتارىنىڭ كۇشەيۋىنە جول بەرمەگەنى جانە ولاردىڭ السىرەۋى ناتيجەسىندە ويراتتاردى سولتۇستىك-شىعىس قازاقستان مەن جەتىسۋدىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىنان ىعىستىرىپ شىعارعانى انىق كورىنىس تابادى.
ابىلايدىڭ ويراتتارعا قارسى جاساعان ءساتتى اسكەري جورىقتارى قازاقتاردىڭ ەرتىستىڭ ورتا جانە جوعارعى اعىسى القابىنا، زايسان ويپاتىنا جانە ىلە وزەنىنىڭ جوعارى اعىسىنداعى وزدەرىنىڭ بايىرعى اتا قونىسىندا ىرگە تەبۋىنە مۇمكىندىك بەردى.
ابىلايدىڭ جوڭعارلارمەن اراداعى سوعىس پەن بەيبىتشىلىكتىڭ كەلەلى ماسەلەلەرىن شەشە ءبىلۋى ونى قازاقتاردىڭ ساياسي ومىرىندەگى ورنىن نىعايىپ، قازاق رۋلارى ابىلاي توڭىرەگىنە توپتاسا باستادى. وسىلايشا ابىلاي ءوزىنىڭ بار كۇش-جىگەرىن جوعارعى بيلىكتى نىعايتۋعا جانە قازاق حاندىعىن ۇزاققا سوزىلعان ساياسي داعدارىستان شىعارۋعا باعىتتادى. XVIII عاسىردىڭ 50-جىلدارىنىڭ ورتاسىنا قاراي ابىلايدىڭ ىقپالى ورتا ءجۇزدىڭ جانە ۇلى ءجۇزدىڭ كوپتەگەن رۋلارىنا تارادى. ناتيجەسىندە ول قازاق حاندىعىنداعى باستى تۇلعاعالاردىڭ بىرىنە اينالدىردى.
ابىلاي حان داۋىرىندە رەسەي يمپەرياسىمەن ارادا قالىپتاسقان جاعدايلار اۋقىمدى تاقىرىپتارعا اۋىسىپ وتىرادى. ابىلاي حان مەن رەسەي يمپەرياسى ارا قاتىناسىندا دا ساقتالعان سان ءتۇرلى ساۋال بار. قولدا بار ارحيۆ قۇجاتتار نەگىزىندە سول ساۋالداردىڭ جاۋابىن قاراستىرۋعا مۇمكىندىكتەر تۋدى دەيتىن بولساق، ابىلايدىڭ پەتەربورعا دەپۋتاسيا جىبەرۋى، ابىلايدىڭ رەسەيلىكتەردى تۇتقىندا ۇستاۋى، ابىلايدىڭ ومبى جانە ورىنبورمەن قارىم-قاتىناسى، ابىلايدىڭ ورىستارمەن جاساعان ساۋداسى، ابىلايدىڭ ەرتىستىڭ وڭ جاعىنا قونىستانۋ كۇرەسى، ابىلاي جانە ورىس كرەستياندارى، ابىلاي جانە ونىڭ ءتىلماشتارى، ابىلايدىڭ رەسەي بوداندىعىنداعى باشقۇرت، تاتار حالىقتارىمەن بايلانىسى ت.ب. بولىپ كەلەدى. سونىڭ ىشىندە ءبىراز جايتتەر رەسەي يمپەرياسىنىڭ ابىلاي جانە قازاق ەليتاسى سانالعان سۇلتاندار مەن باتىرلاردى ءوز جاعىنا تارتۋ ماقساتىندا قولعا العان كۇردەلى جانە كوپ ساتىلى ساياسي شارالارىنا قاتىستى بولىپ وتىرادى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق بيلەۋشىسىن السىرەتۋ ماقساتىنداعى ساياسي ارەكەتتەرى دە كورىنىس تابادى.
سونىڭ ىشىندە ابىلاي حاننىڭ وزىنە قاراستى قازاق رۋلارىن ەرتىس پەن نوۆويشيمسك اسكەري بەكىنىستەرىنىڭ ىشكى جاعىنا بارىپ مال جايۋعا جانە سول جەرلەرگە ەلىن كوشىرىپ اپارىپ قوندىرۋ باستاماسىنىڭ تاريحي سەبەپتەرى مەن العىشارتتارىن، كوشتىڭ تۇتاس بارىسىن زەرتتەۋ ابىلاي حاننىڭ قازاق جەرىنىڭ بايىرعى اۋماعىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ جاۋلاۋ ساياساتىنا قارسى ارەكەتىنىڭ ەلەۋلى مازمۇنى سانالادى. بۇدان وزگە بارىمتا مەن سىرىمتا، جىلقى ۇرلىعى، ەكى ەل تۇرعىندارى اراسىندا ورىن العان ءتۇرلى جاڭجالدار، كىسى ءولىمى، قاشقىندار ماسەلەسى، ەلشىلەر، ساۋدا-ساتتىق تاعى دا باسقا تولىپ جاتقان ماسەلەلەر بار.
سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا ەرتىستىڭ جوعارى بويى، ىلە اڭعارى، التاي جانە تارباعاتاي تاۋلارىنداعى قازاقتىڭ بايىرعى جەرلەرىن قايتارىپ الۋى مەن وندا ءوز ەلىن قونىستاندىرۋ شارالارى توڭىرەگىندە سين يمپەرياسىمەن ارادا قالىپتاسقان كۇردەلى بايلانىستار پارالەل ءجۇرىپ جاتتى. XVIII عاسىردىڭ ورتاسىندا سيندىكتەردىڭ جوڭعار حاندىعىن جاۋلاپ الۋى قازاق حاندىعى مەن ورتا ازيا ەلدەرىنە تىڭ سىناقتار مەن قاۋىپ-قاتەرلەر الا كەلدى. سونىڭ ءبىرى سيندىكتەردىڭ بۇرىنعى جوڭعار حاندىعى جاۋلاپ العان جەرلەردىڭ بارلىعى ەندى ءبىزدىڭ جەرىمىز بولادى دەيتىن اگيرەسسيۆتى پيعىلىنان تۋىندادى. بۇل ابىلاي حان جانە باسقا قازاق بيلەۋشىلەرى كوپتەن بەرى قولعا الىپ كەلگەن بۇعان دەيىن جوڭعارلاردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتكەن اتا قونىستارىن قايتارىپ الۋ مەن وعان يەلىك ەتۋ جولىنداعى كەشەندى جوسپارى مەن سول ماقساتتا كۇش سالىپ كەلگەن كەلەلى ءىس-شارالارىنىڭ ناتيجەلى اياقتالۋىنا كەدەرگى كەلتىردى.
قازاق حان-سۇلتانداى باستابىندا قازاق جەرىن قورعاپ قالۋدا جوڭعار حاندىعىن امان ساقتاپ قالىپ، ونى سين يمپەرياسىمەن اراداعى بۋپەرلىك ايماق رەتىندە ساقتالۋدى ءجون سانادى ءارى ونىڭ جولدارىن قاراستىردى. وسىنداي ماقساتتا جوڭعار قاشقىندارىنا پانا بولدى، جانە سولاردى قۋىپ قازاق دالاسىنا كەلگەن سيندىكتەردىڭ ارمياسىمەن ەكى جىل بويى سوعىستى، ءبىر قاتار جەڭىستەرگە جەتتى. ايماقتا قالىپتاسقان گەوساياسي جاعدايدىڭ دامۋ بەتالىسى اقىر سوڭىندا بۇل جوبانىڭ بايانسىز ەكەنىنە كوز جەتكىزدى. مۇنداي جاعدايدا قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگى مەن تەرريتورياسىن ساقتاپ قالۋدىڭ باسقا جولدارىن قاراستىرۋعا تۋرا كەلدى. ارتىنشا سيندىكتەرمەن ىمىراعا كەلىپ، ەكى ەل اراسىندا بەيبىتشىلىك ورناتتى. سيندەر جاعى ءامىرسانا باستاعان جوڭعار قاشقىندارىن تاپسىرىپ بەرگەن جاعدايدا قازاقتارعا ارتىق تالاپ قويمايتىنىن انىق ايتتى. ءامىرسانانىڭ قازاقستاننان قاشىپ شىعىپ رەسەيگە كەتۋى بۇل ماسەلەنى رەسەي مەن سين يمپەرياسى اراسىنداعى داۋلى ماسەلەگە اينالدىردى. قازاق بيلەۋشىلەرى سيندەرمەن اراقاتىناسىن رەتتەۋدى ونان ءارى جولعا قويدى. ديپلوماتيالىق ماقساتتا ەلشىلەر اتتاندىردى، ساۋدا قارىم-قاتىناستاردى جانداندىردى ءارى ونى وزدەرىنىڭ تاريحي اتا قونىستارىن قايتارىپ الۋ مەن وعان يەلىك ەتۋ ۇلى ءىسىن جالعاستىرۋدىڭ قاجەتىنە جاراتتى.
قازاق حاندىعى مەن سين يمپەرياسى اراسىندا بولىپ جاتقان وسىنداي كۇردەلى پراسەسستە ابىلاي ەكى ەل قاتىناسىنداعى ەلەۋلى تاريحي تۇلعا رەتىندە بوي كورسەتتى. ول قىتايلارمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلە وتىرىپ قازاقتىڭ اتا قونىسىنا ەل قوندىرۋدى ءبىر ءسات توقتاتقان جوق. اتا قونىستى قايتارىپ الۋ مەن وعان يەلىك ەتۋگە جاسالعان ءتۇرلى كەدەرگىلەردى شەبەرلىكپەن شەشە ءبىلدى. ول اتتاندىرعان ءاربىر ەلشىلىك ميسسيادا قازاق جەرىنىڭ تاعدىرىن كوتەرە ءبىلدى ءارى جوعارى دەڭگەيدە شەشىلۋىنە ىقپال ەتتى.
جەردىڭ تۇتاستىعى مەن ەلدىڭ تۇتاستىعىنان وزگە ول تاعى ءار ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ الدىن الىپ وتىردى. 1771 جىلعى «شاڭدى جورىقتا» ەدىل قالماقتارىنان كەلۋى مۇمكىن ءقاۋىپتىڭ الدىن الا ءبىلدى، جانە قاۋىپ-قاتەرلەردى جويۋدىڭ ءونىمدى شارالارىن قاراستىردى. ونىڭ كورەگەن ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەدىل قالماقتارى سين پاتشالىعىنىڭ ۋىسىنا ءتۇستى ءارى ولاردىڭ قازاق دالاسىنان دامەتكەن پيعىلى قۇردىمعا كەتتى. ابىلايدىڭ قازاق حاندىعى مەن سين يمپەرياسى دەڭگەيىندە قازاق-جوڭعار قاتىناستارى مەن بايلانىستارى ماسەلەلەرىن شەشۋدە كورنەكتى ءرول اتقارۋى ونى قازاق قوعامىندا ۇلكەن ساياسي ىقپالعا يە ەتتى.
جوڭعار مەملەكەتىنىڭ جەر بەتىنەن جويىلۋىنا بايلانىستى بۇرىن ورتاق جاۋعا قارسى كۇش بىرىكتىرىپ، جەڭىستىڭ قۋانىشىن دا، جەڭىلىستىڭ اششى ءدامىن دە بىرگە تاتقان قازاق پەن قىرعىز تۋىسقان ەكى حالىقتىڭ اراسىنا جىك تۇسە باستاعان بولاتىن. مۇنىڭ ەڭ باستى سەبەبى جايىلىمدىق جەرلەرگە، كەرۋەن جولدارىنا، ورتالىق ازياداعى ساۋدا-ساتتىقتا ءوز ىقپالىن ورناتۋ سىندى مۇددە قاقتىعىسىنا بايلانىستى بولدى. ناتيجەسىندە قىرعىز جاساقتارىنىڭ جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ جەرىنە باسا-كوكتەپ كىرىپ، مالىن ايداپ اكەتۋ وقيعالارى جيىلەي ءتۇستى. قازاقتاردىڭ ساۋدا كەرۋەندەرى دە تالاي مارتە تونالدى. 60-شى جىلدارى قازاق پەن قىرعىز قارىم-قاتىناس تىپتەن ناشارلاپ كەتتى. مۇنداي جاعداي ابىلاي حاندى قىرعىز جەرىنە بىرنەشە جورىققا شىعۋعا ءماجبۇر ەتتى. ەكى ەل اراسىنداعى جەر ءۇشىن، ساۋدا جولدارى ءۇشىن تالاس ابىلاي حان مەن قىرعىز اراسىنداعى سوعىسقا نەگىز بولدى.
ايتۋلى تاريحي كەزەڭدە وقتا-تەكتە ورىن العان قاقتىعىستاردى ەسەپتەمەگەندە، قازاقتار مەن بۇحارا اراسىندا بەيبىت قارىم-قاتىناس تۇراقتى دامىدى. قازاق حاندىعى مەن بۇحارا حاندىعى اراسىندا باياعى زاماننان بەرگى جاقىن كورشى، تۋىسقاندىق، كوپ زاماننان بەرى قالىپتاسقان ءوزارا ءتيىمدى ساۋدا-ساتتىق ساقتالىپ وتىردى. بۇحارالىقتار جوڭعار مەملەكەتىمەن، قىتايمەن جانە رەسەيمەن ساۋدا جاساۋعا قازاق دالاسى ارقىلى بارىپ وتىردى. ءسىبىر قالالارىندا «بۇحارا قونىستارى» قۇرىلدى، وندا وسى ەلدەن كوشىپ كەلگەندەر كوپتەپ قونىستاندى. ولار ءسىبىردىڭ تۇمەن، تارا جانە توبىل قالالارىنا قونىستانىپ، كوپەستەر گيلديالارىن قابىلدادى دا، دالاعا ساۋدا جاساۋعا كەلىپ تۇردى. ابىلاي بۇحارامەن اراداعى قارىم-قاتىناستا قازاق دالاسىنىڭ ترانزيتتىك جاعدايىن وتە ءتيىمدى پايدالانىپ، ساۋدا-ساتتىقتان پايدا الۋعا نەگىزدەلگەن بەيبىت ساياسات جۇرگىزدى. بۇدان تىس ابىلاي حان رەسەي مەن بۇحارا حاندىعى اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىقتا نەگىزگى دەلدال بولۋعا تىرىسىپ، قازاق دالاسى ارقىلى وتەتىن كەرۋەندەردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەردى.
ابىلايدىڭ قاراقالپاقتارمەن قارىم-قاتىناسى ايماقتا ورىن العان كۇردەلى گەوساياسي جاعدايلاردا قالىپتاستى. كوپ زاماننان بەرى جالعاسقان ءتاتۋ-تاتتى بايلانىس ءوز جالعاسىن تاپتى. دەگەنمەن قاراقالپاقتارمەن اراداعى قارىم-قاتىناستىڭ ۋشىعىپ كەتكەن كەزدەرى دە بولدى. مۇنداي كەزدە ولارعا اسكەري جورىقتار جاساپ تۇردى. جانجالدىڭ ءتۇپ نەگىزىندە جايىلىم جەرلەرگە قاتىستى شەشىلمەگەن داۋ جاتتى. قازاقتاردىڭ اراسىنداعى قاراقالپاق تۇتقىندارى كەيدە رەسەي شەكاراسىنا قاشىپ كەتىپ وتىردى. ابىلاي وسى تۇتقىنداردى قايتارىپ بەرۋ تۋرالى رەسەيگە قاتاڭ تالاپتار قويىپ وتىردى.
ابىلاي ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ جەرىنەن ەداۋىر قاشىق جەرلەردى مەكەندەگەن تۇرىكمەندەرمەن دە تىعىز قارىم-قاتىناستا بولدى. قازاق حانى تۇرىكمەندەردىڭ جەرلەرىنە ءجيى بولماسا دا اسكەري جورىق ۇيىمداستىرىپ تۇردى. قازاق دالاسىنان قاشقان تۇرىكمەندەرگە قاتىستى ماسەلەنى رەسەيدىڭ شەكارا ايماقتارى شەنەۋنىكتەرىمەن شەشىپ وتىردى. تۇرىكمەن قاشقىندارى ماسەلەسى 1771 جىلى «شاڭدى جورىق» كەزىندە ەدىل قالماقتارى قاتارىندا شىعىسقا اۋعان تۇرىكمەندەرمەن دە بايلانىستى بولدى. ابىلاي حان رەسەي شەكارا اسكەري شەبىنە قاشىپ بارعان تۇرىكمەندەردى قايتارىپ الۋ ءۇشىن ارەكەت جاسادى. الايدا رەسەي تاراپى ولاردى قازاقتارعا قايتارۋدان باس تارتتى. دەگەنمەن قازاقتاردىڭ قولىندا تۇتقىندا جۇرگەن تۇرىكمەندەر دە كوپ بولدى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى سۇلتاندار مەن حاندارعا قىزمەت ەتكەن تولەڭگىتتەردىڭ قۇرامىنا ەندى.
ابىلاي حاننىڭ باشقۇرتتارمەن ساياسي-الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناسى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرگە يە بولدى. XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ورىن العان باشقۇرت حالقىنىڭ كوتەرىلىسى رەسەيدىڭ تاريحي جانە قوعامدىق-ساياسي لاندشافتىنا اسەر ەتەرلىكتەي ەلەۋلى سەبەپ-سالدارلارعا يە بولدى. بۇل كەزدە ابىلاي حان باستاعان قازاق حالقى دا، باشقۇرت حالقى سياقتى ىرگەلەس يمپەريانىڭ ساياسي قىسىمىنا تاپ بولدى. ابىلاي حان وسى ورتاق ساياسي قاۋىپتەن ساقتانۋ ءۇشىن باشقۇرتتاردى ءوزىنىڭ ەلى مەن جەرى قورعاۋدا ىقتيمال وداقتاس رەتىندە قاراستىردى. 1755 جىلى ورىن العان كوتەرىلىستە باشقۇرتتاردىڭ قازاق دالاسىنا شەگىنە قاشىپ قايتا كوتەرىلۋى سەكىلدى ساياسي مانيەۆرلەردە ابىلاي حان دا، كوتەرىلىس باسىندا بولعان باشقۇرت كوسەمدەرى دە حالىقتىڭ اماندىعىن ساقتاۋدا كەلىسە ارەكەت ەتتى. قازاق جانە باشقۇرت حالقىنا كورشى يمپەريالاردان تونگەن ورتاق ساياسي ءقاۋىپتى سەيىلتۋدىڭ قاجەتتىلىگى ولاردى بىرلىكتە ءىس-قيمىل جاساۋعا مۇددەلى ەتتى.
ابىلاي بيلىك باسىندا بولعان ۋاقىتتا ەكى يمپەريانىڭ اراسىندا ءوزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن شەبەر پايدالاندى جانە وسى پراگماتيكالىق ۇستانىمىنىڭ ارقاسىندا قازاقتار اراسىنداعى ىقپال ەتۋ اياسىن كەڭەيتە الدى. ول كوپ جىل بويى ورتا جۇزگە جانە كەيىنگى ۋاقىتتا ۇلى ءجۇزدىڭ كوپتەگەن رۋلارى مەن تايپالارىنا بيلىك جۇرگىپ، قازاق دالاسىنىڭ ورتالىق، سولتۇستىك، شىعىس جانە وڭتۇستىك-شىعىس ايماقتارىندا ساياسي تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتتى. ول قازاق دالاسىنىڭ ورتا جانە جوعارعى ەرتىس وڭىرىندەگى، ەرتىستىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى، جەتىسۋداعى جوڭعارلار جاۋلاپ الۋدىڭ الدىنداعى تەرريتوريالىق اۋماعىن قالپىنا كەلتىردى. قازاقتىڭ قازىرگى ەتنوتەرريتوريالىق اۋماعى ابىلاي بيلىك ەتكەن زاماندا قايتا قالپىنا كەلدى ءارى تۇراقتاندى. ابىلاي حان قازاق حاندىعىنىڭ پاتشالىق رەسەي، سين يمپەرياسى جانە ورتا ازيا حاندىقتارى اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستارىن تۇراقتاندىردى جانە دامىتتى. ءسويتىپ، ابىلاي حان ءوز داۋىرىندە دانا ساياساتكەر، دارىندى قولباسشى، كورنەكتى ديپلومات رەتىندە الەمگە تانىلدى.
ابىلاي حان تاقىرىبى ونىڭ تاريحي تۇلعالىق ءبىتىم-بولىمىسىن زەرتتەyمەن عانا شەكتەلمەيدى. تاريحشى عالىمداردىڭ بۇعان دەيىن قول جەتكىزگەن زەرتتەy جەتىستىكتەرىنىڭ ءوزى اتالمىش تاقىرىپ ءالى دە بولسا تەرەڭىرەك زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىندىگىن دالەلدەپ وتىر. ارينە، كەز كەلگەن زەرتتەۋ كوتەرگەن تاقىرىپتى قولدا بار قۇجاتتار نەگىزىندە زەردەلەپ، سول دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، ماسەلەگە جاۋاپ ىزدەيدى. الايدا، بۇل بارلىق ماسەلە لايىقتى شەشىمىن تاپتى دەگەندى كورسەتپەيدى. اتالعان ۇجىمدىق مونوگرافيا اۆتورلارى قولدا بار دەرەكتەر نەگىزىندە زەرتتەۋ جۇرگىزدى. سوندىقتان، تاقىرىپتىڭ اشىلماعان سىرلى تۇستارى ءالى دە كوپ. الداعى ۋاقىتتا جاڭا دەرەكتەردىڭ اشىلyىنا، عىلىمي اينالىمعا ەنۋىنە، عىلىمي زەرتتەyءدىڭ تەرەڭدەي ءتۇسyىنە وراي ءالى تالاي جاڭالىقتار اشىلاتىنىنا سەنىمدىمىز.
جانىمحان وشان،
ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى،
جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
