...سوناۋ 80ء-شى جىلدارى ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەنىمدە مەنىڭ اۋىق-اۋىق كيروۆ كوشەسىندەگى ناسيونال-كنيگا دەيتىن كىتاپ دۇكەنىنە بارىپ تۇراتىن ادەتىم بولدى. ونداعى ويىم كەيىنگى كەزدە قازاقستاندا قانداي جاڭا كىتاپتاردىڭ باسىلىپ شىقتى ەكەن، سونى كورۋ. كوڭىلگە قونعاندارىن دەرەۋ ساتىپ الۋ. ءسويتىپ، ەلدە بولىپ جاتقان رۋحاني جاڭالىقتاردى بىلگىم كەلەدى. بۇل ءبىر جاعىنان تۋعان ەلگە، جەرگە قاسيەتتى قازاق توپىراعىنا دەگەن ساعىنىشتىڭ اسەرى دە بولۋى مۇمكىن. ول كەزدەگى ساياسات، يدەولوگيا بويىنشا «ماسكەۋ – ەلىمىزدىڭ استاناسى، وتانىمىزدىڭ جۇرەگى!» دەپ قانشاما سانامىزعا قۇيىپ، يلاندىرۋعا تىرىسقاندارىمەن، ول ورتا ءبارىبىر ءبىزدى بوتەنسىپ، وگەيسىپ تۇراتىن. تابيعاتتىڭ اشىق ءتۇس، قانىق بوياۋلارىنا، جازيرا، جازىق دالاعا ۇيرەنىپ قالعان بىزدەردى تۇنەرگەن بۇلتتاي ماسكەۋدىڭ قاتىڭقى قاباعى، بيىك-بيىك سۇرقاي ۇيلەرى جالىقتىرىپ تا جىبەرەتىن. سوندىقتان دا كەيدە دەمالىس كۇندەرى قالانىڭ سىرتىنا شىعىپ، الىس كوكجيەككە كوز جۇگىرتىپ، ءبىر اۋىق كەڭ تىنىستاپ قالعانداي بولاتىنبىز
ءبىر جولى بارعاندا الگى دۇكەننەن ابايدىڭ قارا سوزدەرىنىڭ ورىسشا اۋدارماسىن «سلوۆا نازيدانيانى» كەزىكتىردىم. قاتەلەسپەسەم، كىتاپ «سوۆەتسكيي پيساتەل» باسپاسىنان ءساتىمجان سانبايەۆتىڭ اۋدارماسىمەن شىققان بولۋى كەرەك. دەرەۋ ساتىپ الا قويدىم. ارينە، قارا سوزدەردىڭ قازاقشا نۇسقاسى وزىمدە بار. دەگەنمەن، ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ءتىسى باتا بەرمەيتىن كەڭمەڭگەردىڭ حالقىمىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ كرەدوسىنا، تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قاتىستى فيلوسوفيالىق پايىمداۋلارىن اۋدارماشى ورىسشاعا قالاي اۋداردى ەكەن، دەگەن وي كەلدى.
مەنىڭ بىلۋىمشە بۇعان دەيىن ابايدىڭ «قارا سوزدەرىن» اقىننىڭ تۋعانىنا 100 تولۋىنا وراي 1945 جىلى ماسكەۋلىك جازۋشى، ءارى ادەبيەتشى ۆيكتور شكلوۆسكيي عانا اۋدارعان. ول اۋدارماسى 1954 جانە 1979 جىلدارى قايتا باسىلعان. وعان كەيبىر ادەبيەتشى عالىمدار جانە قالامگەرلەرى كوڭىل تولمايتىندار پىكىرلەر ءبىلدىرىپ جۇرگەن. راسىندا دا فيلوسوف اقىننىڭ كەيبىر وي مەن ءسوز يىرىمدەرىن باسقا تىلگە اۋدارۋعا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ورەسى جەتە بەرمەيتىنى انىق. ءسويتىپ، سىرت كوزگە ونشا بايقالا قويمايتىنداي ەتىپ، گازەتپەن تىستاپ، قولتىعىما قىسىپ، قولىم قالت ەتكەندە وقىپ ءجۇردىم.
ءبىر كۇنى الگى كىتاپتى وزىممەن بىرگە وقيتىن اناتوليي زەكوۆ دەيتىن بەلورۋس جىگىتىنىڭ بايقاپ قالماسى بار ما؟ (بۇگىندە ول ەلىنە تانىمال اقىن) سودان جاتا كەپ جابىسسىن. «ابايدىڭ كىتابى بولسا، وقۋعا تۇرادى. بەر وقىپ شىعايىن؟» دەيدى. مەنىڭ وعان كىتاپتى بەرگىم جوق. باسقا شىعارمالارى، ولەڭدەرى بولسا ءبىر ءسارى. ال، قارا سوزدەرىندە ابايدىڭ قازاقتى بويىنداعى كەمشىلىگى مەن ءمىنىن ايتىپ، وڭدىرماي سىنايدى. باسقاسىن ايتپاعاندا مىنا ءبىر سوزدەرىن ەسكە ءتۇسىرىپ كورەيىكشى.
مىسالى، جيىرما ءتورتىنشى قارا سوزىندە بىلاي دەيدى: «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دوستىعى، دۇشپاندىعى، ماقتانى، مىقتىلىعى، مال ىزدەۋى، ونەر ىزدەۋى، جۇرت تانۋى ەشبىر حالىققا ۇقسامايدى.
ءبىر-بىرىمىزدى اڭدىپ، ۇرلاپ، كىرپىك قاقتىرماي وتىرعانىمىز...
...ءوستىپ، جەر جۇزىندەگى جۇرتتىڭ قورى بولىپ، ءبىر-بىرىمىزدى اڭدىپ وتەمىز بە؟ جوق، قازاق ورتاسىندا دا ۇرلىق، وتىرىك، وسەك، قاستىق قالىپ، ونەردى، مالدى تۇزدەن، بوتەن جاقتان ءتۇزۋ جولمەن ىزدەپ، ورىستەرلىك كۇن بولار ما؟»
مۇنى ءساتىمجان سانبايەۆ بىلاي اۋدارعان: «ۋ كازاحوۆ سۆوي پرەدستاۆلەنيا و درۋجبە ي ۆراجدە؛ وني پو-سۆوەمۋ سترەمياتسيا ك بوگاتستۆۋ، دوستيجەنيۋ يسكۋسستۆا ي وۆلادەنيۋ رەمەسلامي يزنانيامي، ۋ نيح وتليچنى وت درۋگيح نارودوۆ پونياتيا و گوردوستي ي سيلە. وتليچايۋتسيا وني ي تەم، چتو نە سپۋسكايا گلاز، ۆىسلەجيۆايۋت درۋگ درۋگا، نە سميكايا، گلاز سوپەرنيچايۋت مەجدۋ سوبوي، وبكرادىۆايۋت ساميح سەبيا...
نەۋجەلي نام سۋجدەنو ۆەچنو بىت نا نوجاح درۋگ س درۋگوم؟ بىت پوسمەشيششەم ۆگلازاح ۆسەگو وستالنوگو ميرا؟ يلي، موجەت بىت، ناستۋپيات دني، كوگدا سرەدي كازاحوۆ، ناكونەس، يسچەزنۋت ۆوروۆستۆو، لوج، سپلەتني ي راسپرپي، ي وني ۆوزۆىسياتسيا، ۆستۋپيۆ نا بلاگورودنىي پۋت پوستيجەنيا يسكۋسستۆا ي ۋسۆوەنيا رەمەسەل درۋگيح نارودوۆ، ناۋچيۆشيس رازنووبرازنىم ت چەستنىم سپوسوبام ناكوپلەنيا دوبرا؟»
ال، بۇعان دەيىن ونىنشى قارا سوزىندە: «ەشبىر قازاق كورمەدىم، مالدى يتتىكپەن تاپسا دا، ادامشىلىقپەن جۇمساعان. ءبارى دە يتتىكپەن تابادى، يتتىكپەنەن ايىرىلادى. بەينەت، كۇيىگى، ىزاسى – سول ۇشەۋىنەن باسقا ەش نارسە بويىندا قالمايدى.
بارىندا بايمىن دەپ ماقتانادى. جوعىندا «ماعان دا باياعىدا مال ءبىتىپ ەدى» دەپ ماقتانادى. كەدەي بولعان سوڭ تاعى دا قايىرشىلىققا تۇسەدى»،- دەپ تۇيرەپ وتەدى.
اۋدارماشى بۇل جولداردى: «نو يا نە ۆسترەچال ەششە چەلوۆەكا، كوتورىي، رازبوگاتيەۆ نەپراۆەدنىم پۋتەم، ناشەل بى دوستوينوە پريمەنەنيە سۆوەمۋ سوستويانيۋ. بەستالاننو يزوبيليە، دوستيگنۋتوە پودلىمي سپوسوبامي، ونو وستاۆلياەت زا سوبوي ليش مۋكي ، گورەچ ي زلوبۋ.
يا زنال بوگاچەي، حۆاستاۆشيح تۋگوي موشنوي، پوتوم ۆسترەچال يح نەسوستوياتەلنىمي. وني زابىلي بىلوگو دوۆولستۆا، نو ي نە ستىديليس س پروتيانۋتوي رۋكوي»، دەپ اۋدارعان.
ءتىپتى، قىرىق ءبىرىنشى قارا سوزىندە: «قازاقتى يا قورقىتپاي، يا پارالاماي، اقىلمەنەن، نە جەرلەپ، نە سىرلاپ ايتقانمەنەن ەش نارسەگە كوندىرۋ مۇمكىن ەمەس. ەتىنەن وتكەن، سۇيەگىنە جەتكەن، اتادان ميراس قالعان، انانىڭ سۇتىمەنەن بىتكەن ناداندىق الدەقاشان ادامشىلىقتان كەتىرگەن. وزدەرىنىڭ ىربىڭى بار ما، پىش-پىشى بار ما، گۋىلدەگى بار ما، دۇرىلدەگى بار ما – سونىسىنان دۇنيەدە ەشبىر قىزىقسىز نارسە بار دەپ ويلامايدى، ويلاسا دا بۇرىلا المايدى، ءسوز ايتساڭ، تۇگەل تىڭداپ تۇرا المايدى، نە كوڭىلى، نە كوزى الاڭداپ تۇرادى» دەيدى.
بۇل بىلاي ورىسشالانعان: «ا سلوۆامي كازاحا نە ۆوزمەش: سوۆەتامي نە ۆىپراۆيش، ۋگروزامي نە يسپۋگاەش، ۋپرەكامي نە ۋستىديش. نە يمەيا ۆوزموجنوستي پوزنات سمىسل جيزني، ون وستالسيا نيەۆەجدوي، چتو پروتيۆورەچيت نازناچەنيۋ چەلوۆەكا. ي ەتو نيەۆەجەستۆو، دوستاۆشەەسيا ەمۋ ۆ ناسلەدستۆو وت وتسوۆ، ۆمەستە س ماتەرينسكيم مولوكوم ۆوشلو ەمۋ ۆ كروۆ ي پلوت ي ۋبيلو ۆ نەم چەلوۆەچنوست. ي نە دۋمايۋت تەپەر ستەپنياكي، چتو ەست نا سۆەتە ۆەششي بولەە ينتەرەسنىە، چەم گلۋپىي سمەح، بەسپرەستانننوە شۋشۋكانە، سپورى ي گرىزنيا. ەسلي ي پريحوديت يم ۆ گولوۆۋ تاكايا مىسل، ونا دولگو نە زادەرجيۆاەتسيا. زادەرجالاس بى، ەسلي بى چەلوۆەك نا مينۋتۋ وستانوۆيلسيا، چتوبى ۆىسلۋشات دەلنىي سوۆەت. نو ەسلي ون ي وستانوۆيتسيا، تو بۋدەت سلۋشات تەبيا ۆپولۋحا: گلازا بەگايۋت پو ستورونام، ا مىسلي ۆيتايۋت نا نەبە.
بۇدان باسقا دا قازاقتى سىناپ، مىنەيتىن جەرلەرى جەتەرلىك.
ءبىزدىڭ سىرىمىزدى، مۇڭىمىزدى، قازاقتىڭ تابيعاتى مەن ءبولمىس-بىتىمىن بىلمەيتىن، بىزبەن بۇرىن ەتەنە ارالاسىپ كورمەگەن سىرالعى ەمەس، سىرت ادام بۇل سوزدەردى توسىننان وقىپ كورگەندە ءبىز تۋرالى نە ويلايدى؟
مىنە، وسىلاردى ويلاپ مەنىڭ ابايدىڭ قارا سوزدەرىن بەلارۋس دوسقا بەرگىم كەلمەدى. ماڭدايىم شىپ-شىپ تەرلەپ، ءۇنسىز تۇرىپ قالدىم. انانىڭ ويىندا ەشتەڭە جوق. «ەكى-ۇش كۇندە وقىپ، تەز قايتىپ بەرەمىن»،- دەيدى. جاقسى سىيلاس بولعان سوڭ، كوڭىلىن قيماي كىتاپتى امالسىز قولىنا ۇستاتتىم. سونان سوڭ ەكى-ۇش كۇن بويىم دەگبىرىم قاشىپ، مازاسىزدانىپ ءجۇردىم. ءىشىم الاي-دۇلەي. «اپىرماي-ا، الگى ءبىزدى وڭدىرماي سىنايتىن تۇستارىن وقىعاندا، قازاق تۋرالى نە ويلايدى ەكەن؟» - دەپ قويامىن.
ايتقانىنداي-اق، اناتوليي ەكى كۇنەن كەيىن كىتاپتى قايتارىپ بەردى. بايقايمىن وڭىندە قاندايدا ءبىر وزگەرىس، تەرىس كوزقاراس بايقالمايدى. كەرىسىنشە قايتارىپ تۇرىپ، قولىمدى قىسىپ:
- ءاي، دوستىم، سەندەردىڭ ابايلارىڭ شىنىندا دا ۇلى، كورەگەن، دانىشپان ادام ەكەن! – دەدى، ەرەكشە ءبىر تەبىرەنىسپەن.
- قالايشا؟ – دەپپىن ساسقانىمنان.
- ويتكەنى، سونداي كورەگەن، كەمەڭگەر ادامدار عانا اركەز تۋراشىل، شىنشىل، اقيقاتشىل بولىپ كەلەدى. ولار حالقىنىڭ، ەلىنىڭ كەلەشەگىنە الاڭدايدى. سوندىقتان دا قانداستارىنىڭ بويىنداعى بار كەمشىلىكتى، قاتەلىكتى، جاماندىقتى جاسىرماي ايتادى. حالقىم، ەلىم سونداي كەمشىلىكتەردەن ارىلسا، تۇزەلسە ەكەن دەپ ارماندايدى. ال، بويىنداعى ءمىنىن، كەم-كەتىگىن، جاماندىعىن جاسىرعان حالىق الىسقا بارمايدى، توقىرايدى. ءتۇبى قۇريدى...
- سەن بىلەسىڭ بە؟ – دەدى ول اڭگىمەسىن جالعاپ، - ورىستىڭ پەتر چاادايەۆ (1794-1856) دەگەن فيلوسوف جازۋشىسى بولعان. ول رەسەيدى جانە ورىس قوعامىن اياۋسىز سىناعانى ءۇشىن پاتشا وكىمەتى ونى «اقىلىنان الجاسقان» دەپ شىعارمالارىن باسۋعا تىيىم سالعان. ونىڭ رەسەيدىڭ بولمىسى تۋرالى: تۋسكلوە ي مراچنوە سۋششەستۆوۆانيە، ليشوننوە سيلى ي ەنەرگيي، كوتوروە نيچتو نە وجيۆليالو، كرومە زلودەيانيي، نيچتو نە سمياگچالو، كرومە رابستۆا. ني پلەنيتەلنىح ۆوسپومينانيي، ني گراسيوزنىح وبرازوۆ ۆ پامياتي نارودا، ني موششنىح پوۋچەنيي ۆ ەگو پرەدانيي… مى ءجيۆوم ودنيم ناستوياششيم، ۆ سامىح تەسنىح ەگو پرەدەلاح، بەز پروشەدشەگو ي بۋدۋششەگو، سرەدي مورتۆوگو زاستويا»، - دەپ جازعانى بار. مۇنى چاادايەۆ ورىس حالقىن جەك كورگەندىكتەن جازباعان. قايتا وسىنداي كەمشىلىكتەن ارىلسا دەپ ارمانداعان.
- وسى سياقتى انگليانى ەكى رەت 1940-45، 1951-55 جىلدارى باسقارعان اتاقتى ۋينستون چەرچيللدى بىلەتىن شىعارىڭ؟ سول چەرچيلل كۇن سايىن: «جۇرت ماعان قانداي سىن ايتىپ جاتىر؟» دەپ گازەتتەردى قاراپ وتىرعان. ەگەردە ءوزىنىڭ اتىنا سىن ايتىلماسا: «نەگە بۇلاي؟ بۇل ۇلكەن داۋىلدىڭ الدىنداعى ۇنسىزدىك پەن تىنىشتىق ەمەس پە؟» دەپ مازاسى كەتەدى ەكەن. وتانداستارىنىڭ ءوزىن ۇنەمى سىناپ، كەمشىلىگىن ايتىپ وتىرۋى قىزمەتىن دۇرىس اتقارۋىنا، جۇمىسىن جاقسارتۋىنا كومەكتەسەدى، قامشىلاۋ بولادى دەپ تۇسىنگەن.
- ءوزى وسىلاي ىقىلاس-پەيىل تانىتىپ تۇرعان سوڭ مەن وعان اباي تۋرالى كەڭىرەك اڭگىمەلەپ، ونىڭ قازاقشاعا گەتە، شيللەر، بايرون، پۋشكين مەن لەرمونتوۆ ولەڭدەرىن اۋدارعانىن، اريستوتەل، سوكرات، سپينوزانىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىس بولعانىن، ابايدىڭ تەك اقىن عانا ەمەس، ۇلى ويشىل-فيلوسوف، اعارتۋشى جانە قوعام قايراتكەرى بولعانىن ايتىپ بەردىم. سوندىقتان دا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىنا ۇلى اقىننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى ارقاۋ بولعان دەدىم.
- ءسوزدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعان سوڭ سەمەي وڭىرىنە، شىڭعىستاۋعا ساياحاتتاپ كەلگەن اعىلشىن ءجۋرناليستى دجون كەنانمەن اڭگىمە ۇستىندە ابايدىڭ ودان «يندۋكسيا مەن دەدۋكسيانىڭ» ءمانىن ءتۇسىندىرىپ بەرۋىن وتىنگەندە شەتەلدىك قوناقتىڭ «ساحارا قازاعى بۇل تەرميندەردى قايدان بىلەدى؟» دەپ، اۋزىن اشىپ تاڭ قالعانىن ايتتىم.
دانىشپان اقىندى ءسوز ەتەمىز دەپ اناتوليي ەكەۋمىز ءبىراز جەرگە بارىپ قالىپپىز. ءبىر جاقسىسى ءبىزدىڭ تانىمىمىز بەن كوڭىل سارايىمىز ءبىرشاما كەڭەيىپ قالدى.
– ابايدىڭ ءبىر ولەڭىن وقىشى؟ – دەدى ول. مەن:
– سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ،
اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ.
وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،
ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ،- دەپ زاۋلاتا جونەلدىم. ءتىلىمنىڭ جەتكەنىنشە مازمۇنىن ايتىپ، ماعىناسىن ءتۇسىندىردىم. ارتىنان ونىڭ
پۋست بۋدەت حلادەن ۋم تۆوي، سلوۆنو ءلود،
پۋست سەردسە تەپلوتوي ك سەبە ۆلەچوت،
بۋد سدەرجان، تەرپەليۆ نا ۆسياكيي سلۋچاي.
يناچە ناد توبوي زلو ۆەرح ءۆوزموت، - دەپ كەلەتىن ورىسشا اۋدارماسىن تاۋىپ الىپ، وقىپ بەردىم.
– ورىسشا اۋدارمالارى بولسا اباي ولەڭدەرىن، «اباي جولىن» ءبىر وقىپ شىعۋ كەرەك ەكەن،- دەدى بەلارۋس دوس. – بالكىم شامام جەتسە ءوز تىلىمىزگە بەلارۋسشاعا اۋدارىپ كورەرمىن.
وسى اڭگىمەدەن كەيىن ءبىز اناتوليي زەكوۆ ەكەۋمىز بۇرىڭعىدان دا جاقىن ءارى سىرلاس بولىپ كەتتىك. ءبىزدى جاقىنداستىرعان ابايدىڭ رۋحى، ابايدىڭ تاعىلىمى ەدى.
اشىربەك امانگەلدى
