تاريحي دەرەكتەرگە دەن قويساق، كورولدىكتە 1957 جىلى ايەلدەرگە كولىك جۇرگىزۋگە تىيىم سالىنعان. مۇنداي شەكتەۋ قوعامدا ىشتەي بولسا دا قارسىلىق تۋدىرىپ وتىردى. ونىڭ ۇستىنە سىرتقا، قالاعا شىعىپ، شارۋالارىمەن اينالىسۋى نەمەسە بالالارىمەن قىدىرىستاۋى ءۇشىن كولىك جۇرگىزۋشىسىن جالداپ، قوسىمشا شىعىن شىعارۋلارىنا تۋرا كەلدى.
- بۇرىڭعىلارىن ايتپاعاندا بەرگى 1990 جىلدارى ايەلدەرگە كولىك جۇرگىزۋگە قۇقىق بەرۋدى تالاپ ەتۋشىلەر قوزعالىسى پايدا بولدى. ولار ءتۇرلى نارازىلىق اكسيالارىن وتكىزدى. بيلىك مۇنداي ارەكەتتى قوش كورمەي قوزعالىستىڭ بەلسەندىلەرىن قاماۋعا الىپ، سوت ۇكىمىمەن جازاعا تارتتى. سوندا دا ماسەلە جازىلماعان جارا، بىتپەگەن داۋ سەكىلدى كۇن تارتىبىندە قالا بەردى.
- مۇنى كورولدىك باسشىلىعى سەزبەدى ەمەس، سەزدى. سوندىقتان بولار، 2013 جىلى ءسال جەڭىلدىك جاسالىنىپ ايەلدەر مەن قىزدارعا قامقورشىسىنىڭ نە كۇيەۋىنىڭ باقىلاۋىمەن موتو جانە ۆەلوكولىكتەرگە ءمىنىپ جۇرۋلەرىنە رۇقسات ەتىلدى.
- 2018 جىلى ايەلدەردىڭ كولىك جۇرگىزۋلەرىنە قۇقىق بەرەتىن زاڭنىڭ ءماتىنى جاريالاندى. توسىن زاڭدى تالايلار ماقۇلداپ، اسىرەسە ايەلدەر جاعى قۋانا قابىلدادى.
ءبىر ايتا كەتەتىنى، حالىقارالىق ساياسي ساراپشىلار مەن تالداۋشى ماماندار ساۋد ارابياسىنداعى كەيىنگى كەزدەگى مۇنداي بەتبۇرىستى، راديكالدى رەفورمالار مەن وزگرىستەردى تاق مۇراگەرى، پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى، قورعانىس ءمينيسترى مۇحاممەد يبن سالماننىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرادى.
ەستەن شىعا قويماعان شىعار. 2016 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ىسكەر دە بەلسەندى، جاڭاشىل مۇحاممەد يبن سالماننىڭ باستاماسىمەن كورولدىكتىڭ مينيسترلەر كابينەتىندە ەلدىڭ تاياۋ جىلدارداعى ەكونوميكالىق باعىت-باعدارىن بەلگىلەگەن: «Saudi Arabia’s Vision 2030» («ساۋد ارابياسىنىڭ كەلەشەگى 2030») باعدارلاماسىن قابىلدانىپ، وندا مورالدىق-الەۋمەتتىك تاقىرىپتاعى، ونىڭ ىشىندە ايەلدەردىڭ قۇقىعىنا قاتىستى ءبىرقاتار ماسەلەلەر قامتىلعان بولاتىن.
دالىرەك ايتقاندا، 2018 جىلدان باستاپ ايەلدەرگە جەڭىل اۆتوكولىكتەر جۇرگىزۋگە، قىزداردىڭ سپورت تۇرلەرىمەن اينالىسۋىنا رۇقسات ەتىلدى، كونسەرتتىك زالدار مەن تەاتر، كينوتەاترلار جۇمىس ىستەي باستادى دەلىنگەن.
مۇنىڭ ءبارىن حانزادا يسلام ءدىنىن جاڭا ارناعا بۇرۋ ەمەس، كەرىسىنشە ونى باياعى تابيعي بولمىسىنا قايتارۋ دەپ تۇسىندىرگەن. ءتىپتى، سوناۋ مۇحاممەد پايعامبار عالەيكسالامنىڭ تۇسىندا مۋزىكالىق تەاترلار جۇمىس ىستەگەنىن، ەرلەر مەن ايەلدەر ەمىن-ەركىن ارالاسىپ، باسقا دىندەگىلەرگە، حريستياندار مەن ەۆرەيلەرگە قۇرمەتپەن قاراعانىن، شەكتەۋ مەن تىيىم سالۋلاردىڭ بەرىدە 1979 جىلدان باستالعانىن ەسكە سالعان.
الدەبىرەۋلەر ايەلدەرگە كولىك جۇرگىزۋ قۇقىعىن بەرۋ جايىن 2016 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا حانزادا ءال-ۆاليد يبن تالال ءال-ساۋد كوتەرىپ، «رۇقسات بەرمەۋ، تىيىم سالۋ وركەنيەتكە بەت العان ادامزات قوعامىندا ادام قۇقىعىن ساقتاۋ ىسىنە قايشى بولىپ كەلەدى» دەپ ەدى»،- دەسەدى. ول سونداي-اق، «ايەلدەردىڭ وزدەرى كولىك جۇرگىزبەي، جۇرگىزۋشىنى جالداۋى وتباسىنا قوسىمشا شىعىن كەلتىرەتىنەن» ايتقان دەيدى.
ورايى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتكەن ءجون. شىندىعىندا ساۋديادا ايەلدەردىڭ قۇقىعىن ەر ادامدارمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم شەكتەۋلى. ءاربىر ەرەسەك ايەلدىڭ جانىندا قامقورشى رەتىندە تۋىسى نەمەسە كۇيەۋى بولۋى كەرەك. جولعا، ساياحاتقا شىعۋ، كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋ، ۋنيۆەرسيتەتتە نە كوللەدجدە وقۋ جونىندەگى شەشىمدى سول قابىلداۋى ءتيىس. سوندىقتان دا كوپشىلىك ورىنداردا زاڭ تىيىم سالماسا دا كەيبىر ۇساق-تۇيەك ماسەلەلەر جونىنەن بيلىك وكىلدەرى، پوليسەيلەر مىندەتتى تۇردە ايەلدىڭ جانىندا جۇرگەن ەر ادامنىڭ ماقۇلداۋىن سۇرايدى.
كەرەك دەسەڭىز، ايەل ادام قامقورشىسىنىڭ نەمەسە كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىنسىز دارىگەرگە كورىنىپ، قارالا المايدى. سوتتا ءبىر ەر ادامنىڭ كۋالىگى ەكى ايەلدىڭ كۋالىگىنە جۇرەدى. شاريعاتقا سايكەس ەر ادامعا كوپ ايەل الۋعا رۇقسات ەتىلگەن. ايەلىمەن اجىراسقىسى كەلسە، سوتقا جۇگىنىپ جاتپايدى. «تالاق» دەپ ايتسا جەتكىلىكتى. كەرىسىنشە ايەلدىڭ ايىرىلىسۋى ءۇشىن كۇيەۋىنىڭ ريزالىعى قاجەت. ايتپەسە كۇيەۋىنىڭ كۇن كورسەتپەيتىنىن، نە دەنساۋللىعىنا زيان كەلتىرگەنىن سوتتا دالەلدەۋى قاجەت. سوندىقتان ساۋديالىق ايەلدەردىڭ ءوز بەتىنشە اجىراسۋى قيىن.
قايتىس بولعان ەر ادامنىڭ مۇلىك مۇراسى الدىمەن مۇراگەر ۇلىنا سونان سوڭ قالعان بولىگى ايەلىنە بەرىلەدى. سۋننيت مۇسىلماندار قالاۋىنا قاراي باقيلىق بولعان كىسىنىڭ ارتىندا قالعان دۇنيە-مۇلىكتىڭ ۇشتەن ءبىرىن مۇراگەرگە بەرۋگە قۇقىلى. وسيەت قالدىرىلماعان دۇنيە-مۇلىك مۇراگەرگە جاتاتىن ەر ازاماتتار اراسىندا تەڭدەي بولىنەدى.
ايەلدەر مەن قىزداردىڭ كوپشىلىكتىڭ اراسىندا ەمىن-ەركىن جۇرۋىنە بولمايدى. ولار مەيرامحانالاردا ارنايى بەلگىلەنگەن ورىنداردا وتىرا الادى. ۇستەرىندە بۇكىل دەنەسىن جاۋىپ تۇراتىن اباييا كويلەگى مەن باستارىندا حيدجاب بولۋى ءلازىم. مۇنىڭ ءبارىن ءدىني پوليسيا (مۋتاۆا) باقىلايدى. قىزدار ەرتە جاستان تۇرمىسقا شىعاتىندىقتان كوپشىلىگى كوللەدجدەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەرگە ءتۇسىپ وقي المايدى. ايتسە دە ساۋديالىق ايەلدەردىڭ 70 پايىزى، ەر ادامداردىڭ 85 پايىزى ساۋاتتى.
ءسوز جوق، ساۋد ايەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى وزدەرىنىڭ قۇقىقتارىنىڭ ەر ادامداردىكىنەن تومەن بولماۋىن قالايدى. سوعان قاراماستان ولار ءوز ەلدەرىنىڭ سالت-داستۇرلەرىن شەت ەلدىك ساراپشىلاردىڭ سىنىنان قىزعىشتاي قورعايدى. «قالاي دەگەنمەن دە ساۋديانىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بولۋى كەرەك» دەپ پايىمدايدى.
بۇرىڭعى كورول ابداللا يبن ءابدۋل-ازيزدىڭ (1924-2015) تۇسىندا 2011 جىلى ساۋد ايەلدەرىنە مۋنيسيپيالدىق سايلاۋدا داۋىس بەرۋ جانە دەپۋتاتتىققا ءتۇسۋ قۇقىعىن بەرىلەدى دەپ جاريالانعان. سونىڭ وزىندە «قامقورشىنىڭ نە كۇيەۋنىڭ كەلىسىمى بولۋى كەرەك» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. ءارى سول جىلى ساۋديانىڭ سپورتشى قىزدارىنا وليمپيادالىق ويىندارعا قاتىسۋعا رۇقسات ەتىلدى.
ءبازبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا ءوز ماماندىق كاسىپتەرى بويىنشا بيىك دارەجە مەن جەتىستىكتەرگە جەتكەن ساۋديالىق ايەلدەر بارشىلىق. مىسالى، اقش-تىڭ كاليفورنيا شتاتىنداعى مەديسينالىق زەرتتەۋ ورتالىعىن دوكتور گادا ءال-مۋتاري حانىم باسقارادى. وسى سياقتى ەر-ريادتاعى كورول فەيسال گوسپيتالىنىڭ وفتالمولوگيا بولىمشەسىنە دوكتور سالۆا ءال-حازا حانىم جەتەكشىلىك ەتەدى.
2010 جىلى حالىقارالىق گەندەرلىك ەسەپتە ايەلدەردىڭ تەڭدىگى جونىنەن ساۋد ارابياسى الەمنىڭ 134 ەلىنىڭ اراسىندا 129 ورىندى يەمدەنگەن. قۇراما شتاتتار ساياسي جاعىنان كورولدىكتىڭ وداقتاسى بولا تۇرا ايەلدەر قۇقىعى ساۋدياداعى شەشىمىن تابا قويماعان ەڭ وزەكتىڭ ماسەلە دەپ ەسەپتەيدى. جانە دە ساۋد ايەلدەرىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك قۇقىقتارعا قول جەتكىزۋىن قالايدى.
بولاشاق كورول، حانزادا مۇحاممەد يبن سالمان تەك اۆتوكولىك جۇرگىزۋ عانا ەمەس، ايەلدەرگە پارانجاسىز جانە حيدجاپسىز ءجۇرۋ ەركىن بەردى. بۇل رەتتە ول: «شاريعات زاڭىندا ايەلدەردىڭ دە ەر ادامدار سياقتى ادەمى ءارى جاراسىمدى كيىنىپ ءجۇرۋى تۋرالى ايتىلعان. ءبىراق تا بۇل ولار قارا اباييا كيىپ، باستارىن بۇركەمەلەپ ءجۇرۋى ءتيىس دەگەندى بىلدىرمەيدى. وزدەرىنە قانداي كيىم ۇيلەسىمدى تاڭداۋ ءوز ەرىكتەرىندە بولۋى كەرەك»،- دەدى.
ال، ساۋد ارابياسى جوعارعى ءدىني ۇيىمى – ۋلەمدەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى شەيح ابدۋللا ال-مۋتلاك تەلەديدار ارقىلى ءسوز سويلەپ: «يسلام ەلدەرىندە ايەلدەردىڭ 90 پايىزى اباييا كيىپ، ورانىپ، بۇركەنىپ جۇرمەيدى. سوندىقتان ءبىز دە ايەلدەردى سولاي كيىنىپ جۇرۋگە مىندەتتەۋگە ءتيىس ەمەسپىز»،- دەگەن پىكىر ءبىلدىردى.
«كولگە ايداساڭ، شولگە قاشادى» دەمەكشى، ساۋديا قوعامىندا ايەلدەرگە قانداي كيىم كيۋ ەركىندىگىنىڭ بەرىلۋىنە قارسىلار دا تابىلۋدا. سوندايلاردىڭ ءبىرى مەشاري جامادي: «اباييا – كيىمىن كيۋ ءسالت-داستۇرى. ونىڭ دىنگە ەشبىر قاتىسى جوق»،- دەسە كووشە دەيتىن ايەل: «مەيلى ءجۇز ءپاتۋا شىعارسىن، اللانىڭ الدىندا انت ەتەمىن. مەن ەش ۋاقىتتا ۇستىمنەن اباييانى شەشپەيمىن. ول ءۇشىن ءومىرىم قۇربان. قىزدار، ونداي ءپاتۋاعا قۇلاق اسپاڭدار»،- دەپ قارسىلاسادى.
ەندىگى جەردە ساۋد ايەلدەرى كۇيەۋلەرىنە: «سەن جۇرگىزگەن اۆتوكولىكتى ءبىز دە ايداپ ءجۇرمىز. جالاقىمىز دا بەردەي!» دەپ زىركىلدەمەسە بولعانى. ءبىراق زاڭدارى مەن ءمورالى يسلامدىق قۇقىق پەن شاريعاتقا نەگىزدەلگەن ساۋد كورولدىگى وعان جول بەرە قويماس.
اشىربەك امانگەلدى
