Qatardaǵy qarapaıym azamatqa memlekette eshnárse ózgermegen sıaqty kórinedi. Alaıda kóp salada ózgeris bolyp jatyr. Ia, biz qalaǵandaı jyldam emes. Biraq bir orynda turǵan joqpyz. Ásirese saıası júıede demokratıalandyrýǵa bet burylǵan. Endeshe, "saıasatta qandaı ózgeris boldy?", - degen suraqqa jaýap berip kóreıik.
Sýperprezıdenttikten bas tarttyq
Sheksiz bılik bergen ıgilikten kim bas tartqysy keledi? Memleket paıda bolǵaly beri adam bılikke umtylady. Saıası ambısıada shek joq sıaqty kórinedi. Alaıda eýropa qurlyǵynda qaıta órleý dáýirinen beri demokratıalyq proses bastalyp, saıası ambısıany shekteıtin mehanızmder engizile bastady. Djon Lokk, Sharl Lýı Monteske syndy oıshyldar bılik tarmaqtarǵa bólinýi kerek dep eseptedi. Zamanynan oza shyqqan Aleksıs de Tokvıl XIX ǵasyrdyń basynda "álemde erte me, kesh pe báribir demokratıa ornaıdy", - dep boljady. Onyń sózinshe qolynda bıligi barlar men sol bılikti ıemdenýge umtylýshylar arasyndaǵy talas demokratıaǵa jol ashyp beredi. Shynynda da, kóregen sózder.
Elimizde de Aleksıs de Tokvıldiń senarıi boıynsha saıası ózgeristerge, demokratıalandyrý prosesine jol ashyldy. Bılikke talastan týyndaǵan "qasiretti qańtar" oqıǵasy demokratıalandyrý prosesine jańa serpin berdi. Munyń basty jetistigi sýperprezıdenttik rejımnen bas tartý ekeni sózsiz.
2022 jyly respýblıkalyq referendým ótip, Konstıtýsıalyq reforma júzege asty. Referendým mynadaı ózgeris ákeldi:
Birinshi, Konstıtýsıadaǵy tuńǵysh prezıdent ókilettikteri alyndy. Tuńǵysh prezıdentke qatysty qoldanylatyn sheksiz saılaný quqyǵy alyndy. Onyń ókilettikteri Konstıtýsıa men konstıtýsıalyq zańdarmen aıqyndalady degen pýnkt alynyp "Elbasy" statýsy joıyldy.
Ekinshi bir adam bir ret qana 7 jyl merzimge prezıdenttikke saılana alatyny týraly norma engizildi. Bul qazir jáne bolashaqta sýperprezıdenttik rejımge eshkim ótpeýi úshin jasalǵan shekteý.
Úshinshi, Prezıdent, jergilikti atqarýshy organ basshylary, kúshtik qurylymdarǵa óz ókilettikterin atqarý kezinde partıa qatarynda bolýǵa shekteý qoıyldy. Keńes úkimeti kezindegi partıalyq nomenkýlatýranyń yqpaldy bolǵany bárimizge málim. Táýelsizdik alǵannan keıin de partıa ózgergenimen sol yqpal saqtaldy. Endi qoǵamnyń talabyna saı ózgertý qajet boldy. Zań ózgergenine qaramastan 2023 jyly Parlament májilisi men barlyq deńgeıdegi máslıhat saılaýy amanattyqtarǵa halyqtyń basym kópshiliginiń senetinin kórsetti. Ia, aldyńǵy saılaýlardaǵydaı joǵary kórsetkish bolmasa da, shynaıy jaǵdaıdy kórsetti. Demek bıleýshi partıa saıası básekege daıyn degen sóz.
Tórtinshi, 1995 jyly joıylǵan Konstıtýsıalyq sot qalpyna keltirildi. Bul óte mańyzdy qadam. Sebebi azamattar ózderiniń quqyǵy buzylǵan kezde eń aldymen sotqa júginedi. Osylaısha sot júıesiniń saıasılanýyna shekteý qoıylady.
Budan bólek, birmandatty saılaý júıesi qaıtaryldy. Azamattardyń talaptary men tilekterin bılikke ashyq jetkizý maqsatynda beıbit jıyndardy ótkizý jeńildetildi. Qazir ekonomıkalyq maqsat alǵa shyqqanymen saıası reformalar jalǵasa bermek. Ákimderdi saılaý prosesi bastalyp ta ketti. Bul proses toqtamaıdy. Sebebi bılikte saıası jiger bar, onyń ústine qoǵamnyń saıası sanasy ózgerdi. Jańa býyn ósip keledi. Olar eski oıyn erejelerin qabyldamaıdy.
Kontr-elıtanyń qarsylyǵy
"Saıası reformalar sońǵy eki jylda ǵana bastaldy", - degen pikir qalyptasqan qoǵamnyń keıbir bóliginde. Ia, sońǵy jyldary jańa serpin berildi. Alaıdy reforma jasaýǵa 2019 jyly bel býǵan Qasym-Jomart Toqaev. Bul jalań sóz emes. Naqty faktige negizdelgen qorytyndy. Ol úshin prezıdenttiń 2019 jylǵy halyqqa joldaýyn oqysa kózimiz jetedi.
Prezıdenttik qyzmetke endi kirisken kezdegi joldaýda mynadaı saıası ózgeristerdi usynǵan:
«Kúshti Prezıdent – yqpaldy Parlament – esep beretin Úkimet» qaǵıdasyn ómirsheń etý. Prezıdenttik ókilettikterdiń birazyn Parlamentke berip, Prezıdent Ákimshiligin Úkimettiń jumysyna shekten tys aralasýyna shekteý qoıyldy.
Partıa qurylysy úderisin jalǵastyrý. Tuńǵysh ret ózin opozısıalyq partıamyn dep esepteıtin JSDP Májiliske endi.
Mıtıńter týraly zańnamany jetildirý. Aldyn ruqsat suraý kerek edi, qazir habarlaý jetkilikti.
Ras, ózgeristerge 2022 jyly jańa serpin berildi. Eshten kesh jaqsy. Reformanyń baıaý júrýine kontr-elıtanyń eski júıeni saqtap qalý áreketteri áser etti. Bul týraly Memleket basshysy bıyl 3 qańtarda "Egemen Qazaqstan"-ǵa bergen suhbatynda atap ótti. Onda osy ózgeristerdi yqpaldy adamdar ózderiniń "erekshe mártebesine" tóngen qaýip retinde qabyldaǵanyn aıtqan Prezıdent. Qarsylyqtyń kesirinen "qasiretti qańtar" oqıǵasy oryn aldy.
Qoryta aıtqanda, bılikke kelgen qaı adam bolsyn, ýaqytynda ózinen keıin býynǵa jaǵdaı jasaý kerektigin umytpaýy tıis.
