Osyǵan baılanysty myna suraqtarǵa jaýap izdegimiz keledi: Prezıdenttiń ajalyna sebep bolǵan tikushaq týraly ne bilemiz? Apat rasyn da aýa raıynyń qolaısyzdyǵynan bolǵan kezdeısoq oqıǵa ma? Raısıdiń ólimi Iran Islam Respýblıkasyna qalaı áser etedi? Eldiń ishki jáne syrtqy saıasatynda ózgerister bolýy múmkin be?
Tikushaq apatynda tiri qalǵandar joq. Foto: Wana via Reuters
Apatqa ushyraǵan tikushaq:
Óndirýshisi – AQSH-tyń Tehas shtatynda ornalasqan Bell Textron kompanıasy.
Modeli – Bell 212 tikushaǵy UH One-N-Twin dep atalatyn tikushaqtyń bir túri. Bular kezinde Vetnam soǵysynda qoldanylǵan, álemge de sol kezden bastap tanymal bolǵan.
Al, Iran prezıdenti otyrǵan tikushaq 1960 jyldary Kanada armıasy úshin jasalǵan UH-1 Iroquois ushaǵynyń jańa úlgisi.
Ony joǵary jetekshilerdi alyp júrýge qolaıly etip ózgertip jasaǵan. Eki qozǵaltqyshy bar jáne burynǵyǵa qaraǵanda kóbirek jolaýshylardy syıdyra alady (derekkóz – Reıter agenttigi);
Qoldanylýy – Ár elde qoldanylý maqsaty ár túrli. 1971 jyldan bastap AQSH pen Kanada ony áskerı oqý qujattarǵa paıdalana bastaǵan.
Kóbinde jolaýshylardy tasymaldaý, órt sóndirý, júk tasymaldaý, qarý-jaraq jetkizý jáne t.b. jumys úshin paıdalanady.
Aıtalyq, AQSH-ta TJQ órt sóndirý jáne qutqarý qyzmetterine paıdalanady; al Japonıada jaǵalaý kúzetine istetiledi; Taılandta ulttyq polısıa túrli operasıalarǵa jumsaıdy;
Syıymdylyǵy – jetildirilgen túrlerine ekıpaj múshelerin qosqanda 15 adamǵa deıin otyrǵyzýǵa bolady. Apatqa ushyraǵan Bell 212 tikushaǵynda Prezıdent Raısı, Syrtqy ister mınıstri Hoseın Ámir-Abdollahıan bastaǵan 9 adam bolǵan. Apattan eshkimniń tiri qalmaǵany málim.
Kólemi: Uyzyndyǵy 17 metr, bıiktigi 4 metr.
Jyldamdyǵy: saǵatyna 230-260 shaqyrym (derekkóz – Weapon System);
Bell 212 tikushaǵynyń apattary: Iranda 2018 jyly da osyndaı úlgidegi tikushaq apatynda 4 adam qaza tapqan.
2023 jyly Saýd Arabıasynda jeke kompanıaǵa tıesili tikushaq apatqa ushyraǵan.
1972-2024 jyldar aralyǵynda 432 tikushaq apaty bolyp, jalpy sany 630 adam qaza tapqan; (derekkóz – Aviation Safety Network saıty);
Bell 212 tikushaǵyn Iran joǵary laýazymdylardy alyp júrýge yńǵaılap jasaǵan. Foto: Euronews.
Apattyń sebepteri qandaı?
Qolaısyz aýa raıy: Apattyń naqty sebebin túsindirerlik eshqandaı resmı málimet joq. Alǵashqy resmı málimetter tek qolaısyz aýa raıyn alǵa tartqan. Áýe kólikteri arasynda tikushaqtar aýa raıynyń qolaısyzdyǵyna eń kóp ushyraıtyn túri. Ásirese tumandy kúnderi tikushaqtarmen qatynaý eń qaýipti bolyp sanalady;
Tikushaqtyń eskirýi: Atalmysh tikushaq úlgisiniń ótken ǵasyrdyń 60-70 jyldaryna tıesili ekenin aıttyq; kóp jyldan beri qatań sanksıa astynda otyrǵan Iran mundaı áýe kólikterin tehnıkalyq jańartýda zor qıynshylyqtarǵa tap boldy.
«Qastandyq» kúdikteri:
Áýe apatynyń sebepteri aıqyn bolǵan kúnde de, prezıdentterdiń jol, áýe apattarynan kóz jumýy tym sırek jaǵdaı. Sondyqtan oqıǵa áleýmettik jelilerde túrli «qastandyq» kúdikterine qatysty pikirlerge jol ashady.
Iran prezıdenti Ibrahım Raısı Ázereıbaıjan prezıdentimen Ilham Álıevpen Iran-Ázerbaıjan shekarasyndaǵy Kaz-Kalası jáne Hýda-Afarın sý bógetteriniń ashylý saltanatynda kezdesken. Kezdesýden keıin Raısı otyrǵan áýe kóligi Tebrızge bara jatqanda apatqa ushyraıdy. Alaıda, bul jaǵdaıdan eshkim de «qastandyq teorıasyn» jasaı almasy anyq. Sebebi, Iran men Ázerbaıjan arasynda salmaqty qaıshylyq joq.
Apat aldyndaǵy kezdesý. Foto: ál-Jazıra
Kúdiktiń bir ushy Izraılge qaratylary anyq. Sebebi, Tehran (Tegeran) men Tel-Avıv arasyn tarıhtaǵy eń bir asqynǵan qaıshylyq kezeńinde turǵan. Alaıda, joǵary jetekshige qol salý qazirgi Izraıl múddesine eshqandaı upaı ákelmeıdi. Bundaı kúdik artýshylar Izraıl arnaıy qyzmetiniń joǵary múmkindikterin de alǵa tartýy múmkin. Sonyń ózinde jalpy múdde turǵysynan Izraıldiń mundaı qadamǵa barýy halyqaralyq arenada yryqsyz kúıge qaldyrǵan bolar edi. Sondyqtan bul kúdikke múmkindik az.
Taǵy birqatar kúdikti oılar Irannyń ishki jaǵdaıyna kóńil aýdartady.
Birinshiden, Raısı eldiń joǵary bılik elıtasynda óz ornyn berik ornyqtyrǵan tulǵanyń biri. Ony tipti bolashaq rýhanı kósem deıtin shyndyqqa jaqyn boljamdar aıtylyp kelgen. Ol degenimiz ony bolashaq IIR-diń eń joǵary bıleýshisi bolady degen sóz. Al bul orynǵa qazirgi qazirgi rýhanı kósem Aıatolla Hamenıdiń uly Mojtabý Hameneı de úmitker ekeni de aıtylǵan. Iaǵnı, kúdiktiń biri Raısı óliminiń sebebi ishki bılik tartysynda jatqan joq pa degendeı bastaıdy. Kishi Hameneıdiń oqıǵa kezindegi áleýmettik jelidegi málimdemesi de osy kúdikti kúsheıtedi.
Raısı ólimi resmı rastalmaı turyp Mojtabý Hameneı H áleýmettik jelisinde: «Iran halqy alańdamaýy kerek, el isi úziliske ushyramaıdy», – dep jazǵany bar. Onyń bul sózi syrt kózge prezıdent ólimine álde qashan daıyn kelesi bir bılik tulǵasynyń lebizindeı kórineri anyq.
Bunymen birge Ibrahım Raısıdiń qarsylastary ony 1980 jyldary saıası tutqyndardy jappaı ólim jazasyna kesýshi prokýror retinde aıyptap kelgen. Irannyń joǵary bılik elıtasy ishinde Raısıge narazy taraptyń da bar ekeni málim. Ásirese reformashyldary tobyndaǵylar onyń saıasatyn tereń konservatıvti dep synaıtyny bar. Osynyń bári Raısıdiń bılik ishinde de «jaýlary» baryn aıqyndaıdy.
Biraq, osynyń bári apattyń naqty sebebi dep eshkim aıta almaıdy. Ári bul kúdikti oılardy rastaıtyn eshqandaı senimdi dálel joq. Sondyqtan, Raısı óliminiń sebebine qatysty suraqqa qazirge Iran tarabynyń resmı málimeti ǵana tolyq jaýap bere alady.
Raısı ólimi IIR ishki-syrtqy saıasatyna qandaı áser etedi?
Sózdiń qysqasyn aıtsa, úlken áseri bola qoımaıdy. Sebebi, Raısı nemese burynǵy Hasan Rýhanı el prezıdenti bolyp, ishki-syrtqy saıası is-qımyldarda júrgenimen olar bári birdeı eldegi shekteýli bılik ıesi sanalady. Eń joǵary bılik, eldiń ishki jáne syrtqy saıası baǵyt baǵdaryn belgileýshi qashan da rýhanı kósem bolyp kelgen. Raısı ólminen keıin de solaı jalǵasa bermek.
Degenmen, 50 kún ishinde elde kezekten tys prezıdent saılaýy ótedi. Bul joǵary jáne jergilikti bılikte álsirep qalǵan opozısıalyq toptyń kúresin kúsheıtip jiberýi múmkin. Elde roforma men konsýnsty jaqtaýshylar jáne koservanttar arasynda udaıy báseke jalǵasyp keledi. Prezıdentter de osy eki taraptan kezek-kezek shyǵyp otyrady. Aldaǵy ýaqytta batyspen konsýnsty jaqtaýshy reformashyldar bılikke kelip jatsa, bul Iran úshin tıimdi bolýy da múmkin.
