Ortalyq Azıanyń beıbit qalpyn saqtaýda irgeles jáne ózara yqpaldas aımaqtardyń tynyshtyǵy da mańyzdy. Mysaly, Aýǵanstandaǵy, Ýkraınadaǵy jaǵdaılardyń bizdiń aımaqqa jasaıtyn yqpalyn eskermeı tura almaımyz.
Qazaqstan óz múddesine qosa Orta Azıa turǵysynan da Oństústik Kavkazdaǵy beıbitshilikti qalpyna keltirýge kúsh salyp keledi. Osy tusta Kaspıı teńiziniń arǵy betindegi qandaı da bir is-qımyl, jańa ózgerister biz úshin mańyzdy bola tústi. Sondyqtan bizge áser etetin taǵy bir irgeles aımaq Ońtústik Kavkazǵa jańa qyrynan taldaý jasaýǵa týra keledi.
Jańa Kaledonıa oqıǵasy
Fransıa-Ázerbaıjannyń qarym-qatynasyn sóz etýden buryn, Tynyq muıttyń alys araly – Jańa Kaledonıaǵa nazar aýdarýǵa týra keledi. Eki apta buryn atalǵan aralda tolqý bolyp, sońy jappaı tártipsizdikke ulasty. Kósheler qıratylyp, kólikter órteldi. Qoǵamdyq tártipti qalpyna keltirip, mańyzdy nysandardy qorǵaý úshin Fransıa aralǵa qarýly kúsh jiberýge májbúr boldy. Ári aralda birqatar qatań sharalardy qabyldady.
Narazylyq Fransıa parlamentiniń jergilikti zań shyǵarýshy organǵa saılaý tártibin ózgertý týraly zań qabyldaýyna qarsylyqtan bastaldy. Jańa zań jobasy boıynsha aralda 10 jyl turǵan fransıalyq saılaý quqyǵyna ıe bolady. Buǵan jergilikti turǵyndar narazy, sebebi olar bul zań jobasy ózderiniń saıası yqpalyna nuqsan keltiredi dep sanaıdy. Narazylyq dúrbeleńge, dúrbeleń qaqtyǵysqa ulasyp, keminde 4 adam kóz jumǵany aıtylǵan. Fransıa resmıleri 100-ge jýyq polısıa qyzmetkeri jaraqat alǵanyn da málimdegen. Avstralıanyń ary jaǵynda, Tynyq muhıttyń túkpirinde jatqan aralda bolǵan oqıǵa bizdiń nazardy aýdartpas edi. Biraq, Fransıa taraby bul qoǵamdyq tolqýǵa Ázerbaıjannyń qatysy bar dep shyqty. Mine osy kezde oqıǵa bizdiń nazardy ózine burdy.
Fransıa İshki ister mınıstrligi derbestikti jaqtaýshylardy Ázerbaıjan qoldap otyr dep málimdedi. Sol kezde France 2 arnasynda Fransıa İİM jetekshisi Jerald Darmanen: «Bul ertegi emes, ókinishke oraı keıbir separatıster Ázerbaıjanmen kelisimge keldi. Syrtqy aralsýlar bolǵan kúnde de Fransıa óz terrıtorásynda egemendigin, múddesin qorǵaı alady», – degeni bar.
Darmanenniń olaı deýine ne sebep? Sáýir aıynda Bakýde «Jańa Kaledonıa: tarıh, zamanaýı syn-qaterler jáne kútiletin bolashaq» atty ǵylymı konferensıa ótken. Oǵan Jańa Kaledonıa parlamentindegi jerglikti halyqtyń ókili sanalatyn depýtaty Neıselın Omaıra qatysyp sóz sóılegen. Sózinde Omaıra ǵylymı konferensıanyń mańyzyn aıta kelip, «saıası qoldaýlardy qamtyǵan, sondaı-aq, ekonomıkalyq, mádenıet, ekologıa sıaqty salalarda yntymaqtastyqty damyta alatyndaryn» aıtyp ótken. Ári «Biz úshin jańa paraq ashylýda, búgin biz eki halyq arasyndaǵy jańa tarıhtyń irgetasyn qalaýdamyz» degen syndy tebirensti sózderi bolǵan.
Kaspıı teńizinen Tynyq muhıtyna qulash sermeý
Fransýzdardyń aıyptaýyna qatysty Ázerbaıjan pálendeı mańyzdy málimdeme jasamady. Degenmen, Ekinshi Taýly Qarabaq soǵysynan keıin Fransıa men Ázerbaıjan qarym-qatynasy salqyndaı túskeninen áńgimeni tarata berýge bolady. Eýropadaǵy armán dıasporasy Fransıada eń kóp shoǵyrlanǵan. Sol jáne ózge de sebepterden Fransıa taraby Taýly Qarabaq soǵysynan keıin Armenıaǵa kóńil burǵany eki jaqty dıplomatıalyq barys-kelisterden kórindi. Bunyń mánin tipti arydan taratyp aıtýǵa bolady. Al Ázerbaıjan turǵysynan kelsek, Fransıanyń aıyptaýy rastalsa da, rastalmasa da bul aımaq elderi úshin nazar aýdararlyq jaǵdaı. Sebebi, aımaqtaǵy shaǵyn elder óz ishinde, óz terıtorıasy aýmaǵynda ǵana óz múddesin qorǵaýmen shektelip kelgen.
Eger Parıj bıliginiń aıyptaýy shynaıy negizge ıe bolsa onda bul Ázerbaıjannyń jańa deńgeıde áreketi deýge bolady. Buny óz múddesin syrt tarapta qorǵaý áreketi dep túsindirer edik. Bylaı qaraǵanda Parıj ben Bakýdiń kúsh-salmaǵy teń emes, alaıda iri oıynshynyń nazaryn basqa aımaqqa burý jáne kúshin parshalaý syndy strategıalyq, taktıkalyq is-qımyldardyń sulbasy bar. Bir eldiń ishki isine aralasýdy aqtap alýǵa kelmeıdi, súıtse de óz múddesin syrt tarapta qorǵaı alýǵa degen umtylysy aımaqta ózindik baǵalaýǵa laıyq. Osy arada Eýropadaǵy iri oıynshynyń Ońtústik Kavkazdaǵy shaǵyn elderge qalaısha nazar aýdaratynyn, Ázerbaıjan men Armenıanyń mańyzynyń qaıda ekenin basqa qyrynan taldaýǵa týra keletindeı.
Shaǵyn eldiń jahandyq mańyzy
Qap taýynyń ońtústiginde oq atylǵannan keıin álemde kóp nárse ózgergenin osyǵan deıin de aıtyp kelemiz. Halyq sany men jer kólemi jaǵynan shaǵyn el bolyp sanalatyn Ázerbaıjan men Armenıa arasyndaǵy qaqtyǵystyń yqpal aýqmy nege sonshalyq keń boldy? Bul másele bizdi uzaq bolashaq turǵysynan oılandyrýǵa tıis. Bunyń mánin barynsha qysqasha túsindirýge tyrysyp kórelik.
Álemdi úlken shahmat taqtasy retinde qarastyrsaq, túrki álemi bul alańdaǵy iri fıgýranyń biri. Sebebi ol Eýrazıanyń en dalasyn, tabıǵı resýrstarǵa baı aımaqtaryn ıelep jatyr. Ári Eýropa syndy asa mańyzdy kontınenttiń baýyrana qaraı suǵyna túsken Kishi Azıany (Túrkıa) da óz ishine qamtıdy. Onyń ústine túrki álemniń ıslam álemimen qarym-qatynasy shahmattaǵy ózge fıgrýalar úshin udaı qaperde turady. Bir kezderi jiksiz jalǵasyp jatqan bul álem Reseı ımperıasy kezinde terıtorıalyq jaqtan úzgindikke ushyrady.
Bizr kezderi armıan jurty osy bir alyp fıgýrany qaq ekige bóle otyryp, Qap taýynda Hrıstıan áleminiń synasy retinde qaǵylǵany bar. Bul syna shahmattaǵy túrki álemi men ıslam álemi syndy mańyzdy fıgýralardyń arasyna qaǵyldy. Onyń geosaıası yqpaly orasan zor boldy. Bir kezderi iri oıynshylar álemdi ıslamdyq, hrıstandyq jáne basqa da senimderge qaraı jiktegen tusta grýzın, armıan jurty Eýropadaǵy oıynshylar úshin mańyzdy bolyp turǵan. Árıne keıin Keńes odaǵynyń yqpalynda oıyn erejesi ózgerdi, biraq qalyptasqan kartına sol kúıinde qaldy.
Reseı terıtorıasy arqyly bólinip qalǵan túrki álemi 1991 jyldan tartyp Ońtústik Kavkaz arqyl, onyń ózinde Ázerbaıjan arqyly korıdorǵa ıe boldy. Sondyqtan Taýly Qarabaq máselesi uzaq ýaqyt boıy sheshim tappaýynda tolyp jatqan múddeli taraptardyń úlesi bar desek artyq emes. Mine osy turǵydan qarastyrsaq, 3 mıllıonǵa jýyq halqy bar Armenıa men 10 mıllıonnan asa halqy bar Ázerbaıjannyń jahandyq mańyzyn túsine alamyz.
