Sońǵy jyldary Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynda bir qatar irgeli ǵylymı zertteýler jasalyp jatyr, ınstıtýt ǵalymdary kóptegen jobalardy utyp alyp, arnaýly taqyryptarda zerteý júrgizip keledi. Jýyrda «Abylaı, Ýálı jáne Bókeı handardyń memlekettik qyzmetiniń zerttelmegen kezeńderi (sırek arhıvtik jáne fólklorlyq derekter negizinde)» atty ǵylymı jobanyń alǵashqy zertteý nátıjesi bolǵan «Abylaı han jáne irgeles memleketter men halyqtar» atty ujymdyq monografıa baspadan shyqty. Bul ujymdyq eńbekke Z.E. Qabyldınov, J.Oshan, A. A. Ábsadyq, A.D. Arepova, O.B. Qýanbaı, E. Saýyrqan, A.S. Tylahmetova, A.R. Beısembaeva, A.A. Oralova qatarly ınstıtýt ǵalymdary atsalysqan bolatyn.
"Sol kezde elge qorǵan bolǵan Abylaı, kóp jaýdyń birin shaýyp, birin arbap..." M.Jumabaev.
XVIII ǵasyr Qazaq handyǵy men Orta Azıa elderi úshin asa mańyzdy tarıhı kezeń sanalady. Bul kezeńde Reseı ımperıasynyń aımaqqa yqpaly kún saıyn kúsheıip kele jatty. Dál osy mezgilde Qazaq handyǵy men Orta Azıa elderiniń ǵasyrlar boıy beldeý jaýy bolyp kelgen Jońǵar handyǵy óziniń quldyraý kezeńin bastan keship jatqan bolatyn. Osy oraıly sátti sheber meńgergen kún shyǵystaǵy Sın ımperıasy agressıvtik minez kórsetip Jońǵar handyǵyn birjolata jaýlap aldy. Osydan keıin Qazaq handyǵy men Orta Azıa elderi Sın ımperıasymen betpe-bet keldi. Aımaqtaǵy geosaıası jaǵdaıda oryn alǵan mundaı kúrt ózgerister Qazaqstan men Orta Azıa taǵdyryna áserin tıgizdi. Bul Qazaq handyǵyna jáne týysqan Orta Azıa elderiniń aldyna jańa synaqtar qoıdy.
Osynaý kúrdeli kezeńniń kelip jetýi Qazaq handyǵynyń terıtorıalyq tutastyǵy men ata-babadan muraǵa qalǵan qazaqtyń memlekettiligin saqtap qalý syndy kúrdeli de aýyr tarıhı mindetterdi júktedi. Syn-synaqtar men mindetterdiń aýyr salmaǵy qazaq han-sultandary, bıleri, batyrlary men danagóı jyraýlaryna tústi. El men jerdiń taǵdyry synǵa túsken qıyn kezeńde qazaqtyń nebir talantty tarıhı tulǵalary aımaqta oryn alǵan kúrdeli saıası jaǵdaıdyń bel ortasynda eli men jerin saqtap qalý úshin «qara terin tógip, qyzyl qanyn aǵyzdy». Solardyń ishindegi shoqtyǵy bıik biregeı tulǵa retinde Abylaıdyń aty erekshe atalyp, tarıh paraǵynda máńgilik hattalyp qaldy.
Abylaı han Qazaqstan tarıhynda ǵana emes Reseı, Qytaı, Jońǵar handyǵy men Ortalyq Azıa elderiniń tarıhynda aıshyqty iz qaldyrǵan tarıhı tulǵa. Dańqty qazaq bıleýshisiniń ómiri, qyzmeti, onyń zamany tyraly tarıhı derekterdiń qory óte ayqymdy. Atalǵan qazaq bıleýshisi týraly bul derekter elimizdiń jáne Reseı, Qytaı, Mońǵolıa, Orta Azıa elderiniń, basqa da alys-jaqyn sheteldiń derek qorlarynda saqtalǵan. Bul derekkózder qazaq, orys, qytaı, shaǵataı-túrik, tot mońǵol, manjý jáne basqa da tilderde jazylǵan.
Abylaı hannyń bıik tulǵalyq kelbeti qazaq halqynyń tarıhı jadynda ǵasyrlar boıy jańǵyryp keledi.
Qazirge deıin júrgizilgen Abylaı han týraly zertteýler de asa aýqymdy. Ol týraly zertteýshiler otandyq tarıhshylar eńbegimen ǵana shektelmeıdi. Bul qatarda Patshalyq Reseı, Keńester Odaǵy, Reseı Federasıasy, Qytaı, Japon, Eýropa elderi men AQSH jáne basqa alys-jaqyn shetel ǵalymdarynyń eńbekteri bar.
Osyǵan baılanysty Abylaı han Otandyq jáne sheteldik ǵalymdar tarapynan kóbirek zerttelip keldi. XVIII ǵasyrdaǵy Qazaq, Jońǵar, Reseı jáne Qytaı qarym-qatynasy tarıhy týraly zertteýshilerdiń Abylaı týraly toqtalmaı ótpegeni kemde kem. Ol eńbekterde Qazaqstan men onyń irgeles kórshileri tarıhynda qazaq hany jaıly arnaýly taraýlar da bar. Degenmen, XVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy memleket qaıratkerine qatysty saýaldardyń barlyǵy áli óz jaýabyn tolyq tapty dep aıta almaımyz. Munyń ózi aıtýly tarıhı tulǵanyń san qyrly tarıhı kelbetin ashyp, zertteýler júrgizý qajet ekenin kórsetedi. Atap aıtar bolsaq Abylaıdyń ózi men aınalasyndaǵy tulǵalar, ol bılegen Qazaq handyǵynyń saıası-áleýmettik bitim-bolymysy, Abylaıdyń alyp kórshilerimen, etene jaqyn týysqan halyqtarmen aradaǵy ártúrli mazmundaǵy qym-qýyt qarym-qatnastary týraly áli de óte kóp saýaldar saqtalyp keledi. Sondaı saýaldyń jaýabyna búgingi adamdar qolda bar dálel-dáıekterdiń áleýetine qaraı jaýap izdep otyr. Biraq, bul saýaldyń sońǵy ári naqty jaýaby degendi bildirmeıdi. Ǵylym bir jerde turmaıdy, damıdy, jańa zertteý jetistikteri zertteýdiń kók jıegin keńite túsedi. Tyń tarıhı derekkózderdiń ashylýy men zertteýdiń tereńdeýi tyń saýaldardy áli de týyndata bermek. Sondyqtan týyndaǵan saýaldardy basqa qyrynan tanyp, kesheli-búgin talqylanǵan máseleni basqa qyrynan qaıta qarastyryp, jaýap berýshiler áli talaı bolatynyna sený lazym.
Qazaq tarıhy júzdegen jyldar boıy qalyń qazaq arasynda aýyz ádebıeti túrinde aıtylyp qazaq halqynyń tarıhı sanasynda saqtalyp keldi. Bul turǵydan aıtqanda qazaq fólklorlyq shyǵarmalary qazaq tarıhynyń oqýlyǵy boldy deýge bolady. Sol sıaqty Abylaıdyń ǵumyrnamasy, onyń Qazaq handyǵynyń ataqty bıleýshileriniń biri retinde atqarǵan tarıhı qyzmeti fólklorlyq shyǵarmalarǵa altyn arqaý bolyp, «Han Abylaı» halyqtyń súıispenshiligine bólendi, erekshe madaqtaldy, dáripteldi. Fólklor bolǵan oqıǵaǵa ózinshe baǵa beredi jáne ol baǵa halyqtyń dúnıetanymymen, salt-sanasyndaǵy ǵuryptarmen, ornyqqan saıası tanymdarymen tyǵyz baılanysta bolady. Eń mańyzdysy sol Abylaı hannyń fólklorlyq shyǵarmalarda ıdealdy bıleýshi beınesinde somdalǵandyǵy. Aıtýly tulǵanyń fólklorlyq beınesine halyq ózi qalaǵan saıası tanymdy, kóńili súıgen minez-qulyqty, armandaǵan is-árekettermen, asyl qasıetterdi jınaqtaǵan. Abylaı týraly fólklorlyq shyǵarmalarda, ásirese, hannyń erlik isteri men joryqtary týraly baıandalatyn ańyzdarda tarıhı shyndyqtyń izi aıqyn sýretteledi.
Dáýir shyndyǵynyń sáýlesi, tarıhı zertteýlerde janama derek kózi retinde tanylatyn fólklorlyq týyndylarda naqty faktini nyǵyzdaýdan góri halyqtyq tanym men kózqaras basym sıpat alady. Sondyqtan Abylaıdy taný tek onyń jeke basynyń qadir-qasıetin taný emes, halyqtyń ótken tarıhyn, turmys-tirshiligin, mádenıetin taný bolyp tabylady. Bul turǵyda Abylaı han týraly fólklorlyq týyndylardyń bereri óte kóp. Sondyqtan Abylaı hannyń kórshi eldermen júrgizgen qarym-qatynasynyń fólklorlyq shyǵarmadaǵy beınelenýi belgili bir oqıǵalardyń jańǵyryǵy sıpatynda týyndaǵan sújetti shyǵarmanyń bir bólshegi retinde kórinis taýyp otyrady. Sóıtip, Abylaı esimine qatysty halyq shyǵarmashylyǵynda qazaqtyń ótken tynys-tirshiliginen mol habar beretin rýhanı qazyna saqtaldy. Tarıhı sananyń bul kórinisteri qazaq fólklorlyq murasynda, sonyń ishinde tarıhı jyrlar men ańyzdarda saqtalyp kelgen. Olardyń biraz nusqalary Abylaıdyń atyna baılanysty, sonymen birge atalǵan dáýirde Abylaımen bir dáýirde ómirsúrgen kóptegen tarıhı tulǵalarǵa baılanysty tarıhı jyrlar men ańyzdarda da saqtalyp otyrady. Bul muralar qazaq halqynyń tarıhı sanasyn ǵasyrdan ǵasyrǵa jalǵastyrǵan tarıhı oqýlyq rólin oınady. Odan qazaqtyń talaı urpaǵy nár alyp, namysyn qaırap, erik-jigerin, aqyl-oıyn shyńdady ári tereń tanym men taǵylym túıdi.
Abylaı qazaqtyń tarıhı sanasynan óshpes oryn alǵan tarıhı tulǵa. Kóne túrkilerdiń máńgilik tas jazbalarynda jazylǵanyndaı bytyraǵan Eldiń basyn quryp qaǵanatty qaıta kórkeıtýshi qaǵandardy «El etmish qaǵan» dep ataıtyn bolǵan. Birkezderi ár kimniń telimine túsip toz-toy shyǵyp bytyraǵan halqtyń basyn qurap bir shańyraqtyń astyna jınaǵan qaǵandy - «Elterish qaǵan» qaǵan dep atap, ulyqtap otyratyn bolǵan. Abylaı túrki dáýirinde jasaǵanda onyń halqy oǵan osyndaı ataqtyń dál ózin berer ma edi, bolmasa odan da laıyqty bizge jetpeı umyt bolyp ketken taǵy qandaı tańǵajaıyp dańqty atpen atar da edi.
Biraq, Abylaı qadimgi kóktúrikter memleketiniń tike muragerleriniń biri bolǵan Qazaq handyǵy dáýirinde jasady. Soǵan qaraı onyń halqy ony óz dáýiriniń dástúri boıynsha ulyqtady, madaqtap, jyrlady. Týǵan halqy ony resmı han bolǵanǵa deıin «han» dep atady. Onyń esimin erlik pen eldiktiń sıvoly retinde ardaqtady. Abylaı hanǵa qatysty ádebı muralar osyndaı dańqty handaryn jyrlaý maqsatynda shyǵarylǵan tarıhı tarıhı shyǵarma sanalady. Abylaı ómirine qatysty «Abylaı han», «Sabalaq», «Abylaı han áńgimesi», «Abylaı týraly jyr», «Qaldan Seren Abylaıdy tutqynǵa alǵany», «Sabalaq – Abylaı han», «Sabalaq» (qıssa), «Abylaı men Oljabaı», «Sabalaq, Ábilmansur, Abylaı han», «Abylaı han, Aq atan», «Abylaı týraly», «Abylaı zamanynda qazaqtan shyqqan batyrlar», «Abylaı han men Qaldan», «Abylaı hannyń bir joryǵy» taǵy sol sıaqty jyrlar, ańyz-áńgimelerden tys Abylaı hannyń zamandas tarıhı tulǵalarǵa qatysty jyrlar men ańyzdarda Abylaı týraly qaıtalanbas málimetter kezdesip otyrady.
Mundaı tarıhı shyǵarmalar Abylaı atyn urpaqtan urpaqqa jetkizip, jyrlap otyrdy. Madaqtady, urpaq salasyndaǵy Abylaı kelbeti, parasattyń, eldiktiń, erliktiń, jeńistiń sımvoly retinde saqtalyp qaldy. Abylaı dáýiri qazaq memlekettiliginiń keremet kezeńi, eldiktiń, ulttyq tutastyqtyń, etnoterrıtorıalyq aýmaq tutastyǵynyń qalpyna keltirýdiń úlgisi retinde saqtaldy.
Shyn máninde Abylaıdyń tarıhı baǵasyn qazaqtyń ár dáýirde jasaǵan jyraýlary men jyr súleıleri jyrlap keldi. Al onyń baǵasyn qazaqtyń ǵulama ǵalymy, Abylaıdyń tike urpaǵy álde qashan berip qoıǵan edi. Otandyq ǵalymdar qatarynan Abylaı hannyń ómirine arnalǵan alǵashqy ǵylymı zertteýdi Abylaıdyń tikeleı urpaǵy, ataqty ǵalym Sh.Sh. Ýálıhanov jazyp qaldyryp, onda Qazaqstannyń ulttyq birligi men aýmaqtyq tutastyǵy ıdeıasy óte jaqsy kórsetildi. Ol atasy týraly jyr-ańyzdarǵa arnaıy kóńil bólip, «HVİİİ ǵasyrdaǵy batyrlar týraly ańyzdar» atty toptama jınaq, «Abylaı» atty jyr jáne tarıhı ocherk jazdy. Sh.Sh. Ýálıhanov halyq ańyzdarynda tutas dáýir shyndyǵy jáne halyqtyń ádet-ǵurpy, ómir salty baıandalatynyn «Abylaı» atty zertteý maqalasynda: «Qazaqtardyń ańyz áńgimelerinde Abylaı poetıkalyq ásireleýge túsken beınede sýretteledi. Abylaı ǵasyry – qazaqtyń erlik rýhy asqaqtaǵan ǵasyr. Onyń joryqtary men batyrlarynyń kózsiz erlikteri epıkalyq áńgimelerdiń sújetine aınalǵan. Sybyzǵy men dombyrada oınalatyn kúılerdiń basym kópshiligi onyń dáýiri men ómiriniń ár kezeńderine arnalǵan», – dep jazady. Sh.Sh. Ýálıhanov birde: «XVIII ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda jońǵarlarmen bolǵan shaıqasta óziniń danalyǵymen jáne uıymdastyrýshylyq qasıetimen qazaq halqynyń arasynda úlken bedelge ıe boldy. Tarıhı derekter Abylaıdy ortalyqtanǵan qýatty qazaq memleketin qurýǵa baǵyttalǵan kóregen saıasatker retinde sıpattaıdy», – dep atap kórsetedi. Sonymen birge «Halyqtyń syı qurmetine bólengen Abylaı birde-bir qazaq hanynda bolmaǵan sheksiz bılikke ıe boldy», – dep onan ary naqtylaı túsedi.
Abylaı han qazaq han-sýltandary arasynda tarıhı derekter eń kóp saqtalǵan qazaq hany sanalady. Ol týrly tarıhı derekter qazaqtyń tól jazbadarynda jazylǵan. Bul shyǵarmalar qatarynda tarıhı shyǵarmalar senimdi derekter ornynda baǵalanady.
Abylaı týraly derekter keshenindegi asa qundy derekter qorynyń biri - hannyń kórshi memleketterge joldaǵan hattary qarastyrylady. Mundaı hattardy tarıh ǵylymynda tulǵanyń óz qolymen jazǵan tarıhı derekter sanatyna jatqyzylady. Abylaı han hattary sol dáýirdegi memleketter men halyqtar bıleýshilerine, túrli áskerı, ákimshilik sheneýnikterine memleketter arasynda saqtalǵan ártúrli máselelerdi sheshý maqsatynda joldanyp otyrǵan. Sol hattardyń túp nusqasy Reseı, Qytaı sıaqty kórshi elderdiń muraǵat qorlarynda saqtaýly tur. Hattardyń biraz nusqalary sońǵy kezge deıin qupıa saqtaldy. Jarıaly túrleriniń ózinde kóbinde túp nusqanyń ózi emes sol zamandaǵy patshalyqtyń arnaýly tilmashtary aýdarǵan nusqasymen kóbirek tanys boldyq. Óz kezinde patshalyqtar úshin qyzmet etken orda hatshylary men sheneýnik tilmashtar hattardyń túp nusqasyna qanshalyq ádil bolǵanyn múlsherleý qıyn emes. Sondyqtan bul túrdegi derek mamandarǵa meıilinshe sońǵy ýaqytqa deıin qol jetimdi boldy deı almaımyz. Tek sońǵy ondaǵan jyldar aýqymynda qabyldanǵan memlekettik baǵdarlamalar sheńberinde derekterdi izdep tabý, jınaý, hattardyń kóshirmesin elge jetkizý qolǵa alyndy. Qazirgi kezde hattardy zertteýge Otandyq jáne sheteldik ǵalymdar at salysyp jatyr.
Sóıtip, sońǵy jyldary jarıalanyp ǵylymı aınalymǵa túse bastaǵan derekter atalǵan tulǵaǵa qatysty kóptegen máselelerdi qaıta qarastyry kerek ekenin kórsetti. Osy oraıda jańadan tabylǵan derekterdi zerdeleý arqyly kúni búginge deıin laıyqty sheshimin tappaı kele jatqan sayaldarǵa naqty jayap izdeydiń, sonymen birge keı máselelerdi qaıta talqylaydyń tyń mindeti júkteldi. Qolda bar tarıhı materıaldar bizge Abylaı hanǵa qatysty birqatar salalarda zertteý júrgizýge múmkindik berdi. Degenmen, zertteýdiń bastapqy maqsattary bizge tek Abylaı hannyń kórshi memlekettermen jáne irgeles halyqtarmen qarym-qatynasy tóńiriegindegi qujattar toptamasyna zertteý júrgizýdi mindettedi.
Abylaı hannyń ómiri men memlekettik qyzmetinde, sonyń ishinde kórshi memlekettermen jáne irgeles halyqtarmen qarym-qatynasy tóńirieginde Abylaı kelbeti kórshi Jońǵar handyǵymen aradaǵy tarıhı baılanysta kózge túsedi. Derek kózder usynǵan málimette Abylaı jońǵar jerindegi ishki talas-tartystarǵa qoldaý kórsete otyryp, sol arqyly bir-birine qarama-qarsy oırat noıandarynyń túrli toptarynyń kúsheıýine jol bermegeni jáne olardyń álsireýi nátıjesinde oırattardy Soltústik-SHyǵys Qazaqstan men Jetisýdyń ártúrli aımaqtarynan yǵystyryp shyǵarǵany anyq kórinis tabady.
Abylaıdyń oırattarǵa qarsy jasaǵan sátti áskerı joryqtary qazaqtardyń Ertistiń orta jáne joǵarǵy aǵysy alqabyna, Zaısan oıpatyna jáne İle ózeniniń joǵary aǵysyndaǵy ózderiniń baıyrǵy ata qonysynda irge tebýine múmkindik berdi.
Abylaıdyń jońǵarlarmen aradaǵy soǵys pen beıbitshiliktiń keleli máselelerin sheshe bilýi ony qazaqtardyń saıası ómirindegi ornyn nyǵaıyp, qazaq rýlary Abylaı tóńiregine toptasa bastady. Osylaısha Abylaı óziniń bar kúsh-jigerin joǵarǵy bılikti nyǵaıtýǵa jáne Qazaq handyǵyn uzaqqa sozylǵan saıası daǵdarystan shyǵarýǵa baǵyttady. XVIII ǵasyrdyń 50-jyldarynyń ortasyna qaraı Abylaıdyń yqpaly Orta júzdiń jáne Uly júzdiń kóptegen rýlaryna tarady. Nátıjesinde ol Qazaq handyǵyndaǵy basty tulǵaǵalardyń birine aınaldyrdy.
Abylaı han dáýirinde Reseı ımperıasymen arada qalyptasqan jaǵdaılar aýqymdy taqyryptarǵa aýysyp otyrady. Abylaı han men Reseı ımperıasy ara qatynasynda da saqtalǵan san túrli saýal bar. Qolda bar arhıv qujattar negizinde sol saýaldardyń jaýabyn qarastyrýǵa múmkindikter týdy deıtin bolsaq, Abylaıdyń Peterborǵa depýtasıa jiberýi, Abylaıdyń reseılikterdi tutqynda ustaýy, Abylaıdyń Omby jáne Orynbormen qarym-qatynasy, Abylaıdyń orystarmen jasaǵan saýdasy, Abylaıdyń Ertistiń oń jaǵyna qonystaný kúresi, Abylaı jáne orys kresándary, Abylaı jáne onyń tilmáshtary, Abylaıdyń Reseı bodandyǵyndaǵy bashqurt, tatar halyqtarymen baılanysy t.b. bolyp keledi. Sonyń ishinde biraz jáıtter Reseı ımperıasynyń Abylaı jáne qazaq elıtasy sanalǵan sultandar men batyrlardy óz jaǵyna tartý maqsatynda qolǵa alǵan kúrdeli jáne kóp satyly saıası sharalaryna qatysty bolyp otyrady. Reseı ımperıasynyń qazaq bıleýshisin álsiretý maqsatyndaǵy saıası áreketteri de kórinis tabady.
Sonyń ishinde Abylaı hannyń ózine qarasty qazaq rýlaryn Ertis pen Novoıshımsk áskerı bekinisteriniń ishki jaǵyna baryp mal jaıýǵa jáne sol jerlerge elin kóshirip aparyp qondyrý bastamasynyń tarıhı sebepteri men alǵysharttaryn, kóshtiń tutas barysyn zertteý Abylaı hannyń Qazaq jeriniń baıyrǵy aýmaǵyn qalpyna keltirý maqsatynda Reseı ımperıasynyń jaýlaý saıasatyna qarsy áreketiniń eleýli mazmuny sanalady. Budan ózge barymta men syrymta, jylqy urlyǵy, eki el turǵyndary arasynda oryn alǵan túrli jańjaldar, kisi ólimi, qashqyndar máselesi, elshiler, saýda-sattyq taǵy da basqa tolyp jatqan máseleler bar.
Sonymen bir ýaqytta Ertistiń joǵary boıy, İle ańǵary, Altaı jáne Tarbaǵataı taýlaryndaǵy qazaqtyń baıyrǵy jerlerin qaıtaryp alýy men onda óz elin qonystandyrý sharalary tóńireginde Sın ımperıasymen arada qalyptasqan kúrdeli baılanystar paralel júrip jatty. XVIII ǵasyrdyń ortasynda sındikterdiń Jońǵar handyǵyn jaýlap alýy Qazaq handyǵy men Orta Azıa elderine tyń synaqtar men qaýip-qaterler ala keldi. Sonyń biri sındikterdiń burynǵy Jońǵar handyǵy jaýlap alǵan jerlerdiń barlyǵy endi bizdiń jerimiz bolady deıtin agıressıvti pıǵylynan týyndady. Bul Abylaı han jáne basqa qazaq bıleýshileri kópten beri qolǵa alyp kelgen buǵan deıin jońǵarlardyń qolyna ótip ketken ata qonystaryn qaıtaryp alý men oǵan ıelik etý jolyndaǵy keshendi jospary men sol maqsatta kúsh salyp kelgen keleli is-sharalarynyń nátıjeli aıaqtalýyna kedergi keltirdi.
Qazaq han-sultanday bastabynda Qazaq jerin qorǵap qalýda Jońǵar handyǵyn aman saqtap qalyp, ony Sın ımperıasymen aradaǵy býperlik aımaq retinde saqtalýdy jón sanady ári onyń joldaryn qarastyrdy. Osyndaı maqsatta Jońǵar qashqyndaryna pana boldy, jáne solardy qýyp Qazaq dalasyna kelgen sındikterdiń armıasymen eki jyl boıy soǵysty, bir qatar jeńisterge jetti. Aımaqta qalyptasqan geosaıası jaǵdaıdyń damý betalysy aqyr sońynda bul jobanyń baıansyz ekenine kóz jetkizdi. Mundaı jaǵdaıda qazaqtyń memlekettiligi men terıtorıasyn saqtap qalýdyń basqa joldaryn qarastyrýǵa týra keldi. Artynsha sındiktermen ymyraǵa kelip, eki el arasynda beıbitshilik ornatty. Sınder jaǵy Ámirsana bastaǵan jońǵar qashqyndaryn tapsyryp bergen jaǵdaıda qazaqtarǵa artyq talap qoımaıtynyn anyq aıtty. Ámirsananyń Qazaqstannan qashyp shyǵyp Reseıge ketýi bul máseleni Reseı men Sın ımperıasy arasyndaǵy daýly máselege aınaldyrdy. Qazaq bıleýshileri sındermen araqatynasyn retteýdi onan ári jolǵa qoıdy. Dıplomatıalyq maqsatta elshiler attandyrdy, saýda qarym-qatynastardy jandandyrdy ári ony ózderiniń tarıhı ata qonystaryn qaıtaryp alý men oǵan ıelik etý uly isin jalǵastyrýdyń qajetine jaratty.
Qazaq handyǵy men Sın ımperıasy arasynda bolyp jatqan osyndaı kúrdeli prasesste Abylaı eki el qatynasyndaǵy eleýli tarıhı tulǵa retinde boı kórsetti. Ol qytaılarmen beıbit kelisimge kele otyryp qazaqtyń ata qonysyna el qondyrýdy bir sát toqtatqan joq. Ata qonysty qaıtaryp alý men oǵan ıelik etýge jasalǵan túrli kedergilerdi sheberlikpen sheshe bildi. Ol attandyrǵan árbir elshilik mısıada qazaq jeriniń taǵdyryn kótere bildi ári joǵary deńgeıde sheshilýine yqpal etti.
Jerdiń tutastyǵy men eldiń tutastyǵynan ózge ol taǵy ár túrli qaýip-qaterlerdiń aldyn alyp otyrdy. 1771 jylǵy «Shańdy joryqta» Edil qalmaqtarynan kelýi múmkin qaýiptiń aldyn ala bildi, jáne qaýip-qaterlerdi joıýdyń ónimdi sharalaryn qarastyrdy. Onyń kóregen saıasatynyń arqasynda Edil qalmaqtary Sın patshalyǵynyń ýysyna tústi ári olardyń Qazaq dalasynan dámetken pıǵyly qurdymǵa ketti. Abylaıdyń Qazaq handyǵy men Sın ımperıasy deńgeıinde qazaq-jońǵar qatynastary men baılanystary máselelerin sheshýde kórnekti ról atqarýy ony qazaq qoǵamynda úlken saıası yqpalǵa ıe etti.
Jońǵar memleketiniń jer betinen joıylýyna baılanysty buryn ortaq jaýǵa qarsy kúsh biriktirip, jeńistiń qýanyshyn da, jeńilistiń ashshy dámin de birge tatqan qazaq pen qyrǵyz týysqan eki halyqtyń arasyna jik túse bastaǵan bolatyn. Munyń eń basty sebebi jaıylymdyq jerlerge, kerýen joldaryna, Ortalyq Azıadaǵy saýda-sattyqta óz yqpalyn ornatý syndy múdde qaqtyǵysyna baılanysty boldy. Nátıjesinde qyrǵyz jasaqtarynyń Jetisý qazaqtarynyń jerine basa-kóktep kirip, malyn aıdap áketý oqıǵalary jıileı tústi. Qazaqtardyń saýda kerýenderi de talaı márte tonaldy. 60-shy jyldary qazaq pen qyrǵyz qarym-qatynas tipten nasharlap ketti. Mundaı jaǵdaı Abylaı handy qyrǵyz jerine birneshe joryqqa shyǵýǵa májbúr etti. Eki el arasyndaǵy jer úshin, saýda joldary úshin talas Abylaı han men qyrǵyz arasyndaǵy soǵysqa negiz boldy.
Aıtýly tarıhı kezeńde oqta-tekte oryn alǵan qaqtyǵystardy eseptemegende, qazaqtar men Buhara arasynda beıbit qarym-qatynas turaqty damydy. Qazaq handyǵy men Buhara handyǵy arasynda baıaǵy zamannan bergi jaqyn kórshi, týysqandyq, kóp zamannan beri qalyptasqan ózara tıimdi saýda-sattyq saqtalyp otyrdy. Buharalyqtar Jońǵar memleketimen, Qytaımen jáne Reseımen saýda jasaýǵa Qazaq dalasy arqyly baryp otyrdy. Sibir qalalarynda «Buhara qonystary» quryldy, onda osy elden kóship kelgender kóptep qonystandy. Olar Sibirdiń Túmen, Tara jáne Tobyl qalalaryna qonystanyp, kópester gıldıalaryn qabyldady da, dalaǵa saýda jasaýǵa kelip turdy. Abylaı Buharamen aradaǵy qarym-qatynasta Qazaq dalasynyń tranzıttik jaǵdaıyn óte tıimdi paıdalanyp, saýda-sattyqtan paıda alýǵa negizdelgen beıbit saıasat júrgizdi. Budan tys Abylaı han Reseı men Buhara handyǵy arasyndaǵy saýda-sattyqta negizgi deldal bolýǵa tyrysyp, Qazaq dalasy arqyly ótetin kerýenderdiń qaýipsizdigine kepildik berdi.
Abylaıdyń qaraqalpaqtarmen qarym-qatynasy aımaqta oryn alǵan kúrdeli geosaıası jaǵdaılarda qalyptasty. Kóp zamannan beri jalǵasqan tatý-tátti baılanys óz jalǵasyn tapty. Degenmen qaraqalpaqtarmen aradaǵy qarym-qatynastyń ýshyǵyp ketken kezderi de boldy. Mundaı kezde olarǵa áskerı joryqtar jasap turdy. Janjaldyń túp negizinde jaıylym jerlerge qatysty sheshilmegen daý jatty. Qazaqtardyń arasyndaǵy qaraqalpaq tutqyndary keıde Reseı shekarasyna qashyp ketip otyrdy. Abylaı osy tutqyndardy qaıtaryp berý týraly Reseıge qatań talaptar qoıyp otyrdy.
Abylaı Orta júz qazaqtarynyń jerinen edáýir qashyq jerlerdi mekendegen túrikmendermen de tyǵyz qarym-qatynasta boldy. Qazaq hany túrikmenderdiń jerlerine jıi bolmasa da áskerı joryq uıymdastyryp turdy. Qazaq dalasynan qashqan túrikmenderge qatysty máseleni Reseıdiń shekara aımaqtary sheneýnikterimen sheship otyrdy. Túrikmen qashqyndary máselesi 1771 jyly «Shańdy joryq» kezinde Edil qalmaqtary qatarynda shyǵysqa aýǵan túrikmendermen de baılanysty boldy. Abylaı han Reseı shekara áskerı shebine qashyp barǵan túrikmenderdi qaıtaryp alý úshin áreket jasady. Alaıda Reseı tarapy olardy qazaqtarǵa qaıtarýdan bas tartty. Degenmen qazaqtardyń qolynda tutqynda júrgen túrikmender de kóp boldy. Olardyń bir bóligi sultandar men handarǵa qyzmet etken tóleńgitterdiń quramyna endi.
Abylaı hannyń bashqurttarmen saıası-áleýmettik qarym-qatynasy ózindik erekshelikterge ıe boldy. XVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda oryn alǵan bashqurt halqynyń kóterilisi Reseıdiń tarıhı jáne qoǵamdyq-saıası landshaftyna áser eterlikteı eleýli sebep-saldarlarǵa ıe boldy. Bul kezde Abylaı han bastaǵan qazaq halqy da, bashqurt halqy sıaqty irgeles ımperıanyń saıası qysymyna tap boldy. Abylaı han osy ortaq saıası qaýipten saqtaný úshin bashqurttardy óziniń eli men jeri qorǵaýda yqtımal odaqtas retinde qarastyrdy. 1755 jyly oryn alǵan kóteriliste bashqurttardyń Qazaq dalasyna shegine qashyp qaıta kóterilýi sekildi saıası manevrlerde Abylaı han da, kóterilis basynda bolǵan bashqurt kósemderi de halyqtyń amandyǵyn saqtaýda kelise áreket etti. Qazaq jáne bashqurt halqyna kórshi ımperıalardan tóngen ortaq saıası qaýipti seıiltýdiń qajettiligi olardy birlikte is-qımyl jasaýǵa múddeli etti.
Abylaı bılik basynda bolǵan ýaqytta eki ımperıanyń arasynda óziniń quqyqtyq mártebesin sheber paıdalandy jáne osy pragmatıkalyq ustanymynyń arqasynda qazaqtar arasyndaǵy yqpal etý aıasyn keńeıte aldy. Ol kóp jyl boıy Orta júzge jáne keıingi ýaqytta Uly júzdiń kóptegen rýlary men taıpalaryna bılik júrgip, Qazaq dalasynyń ortalyq, soltústik, shyǵys jáne ońtústik-shyǵys aımaqtarynda saıası turaqtylyqty qamtamasyz etti. Ol Qazaq dalasynyń Orta jáne Joǵarǵy Ertis óńirindegi, Ertistiń oń jaǵalaýyndaǵy, Jetisýdaǵy jońǵarlar jaýlap alýdyń aldyndaǵy terıtorıalyq aýmaǵyn qalpyna keltirdi. Qazaqtyń qazirgi etnoterrıtorıalyq aýmaǵy Abylaı bılik etken zamanda qaıta qalpyna keldi ári turaqtandy. Abylaı han Qazaq handyǵynyń Patshalyq Reseı, Sın ımperıasy jáne Orta Azıa handyqtary arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq baılanystaryn turaqtandyrdy jáne damytty. Sóıtip, Abylaı han óz dáýirinde dana saıasatker, daryndy qolbasshy, kórnekti dıplomat retinde álemge tanyldy.
Abylaı han taqyryby onyń tarıhı tulǵalyq bitim-bolymysyn zertteymen ǵana shektelmeıdi. Tarıhshy ǵalymdardyń buǵan deıin qol jetkizgen zerttey jetistikteriniń ózi atalmysh taqyryp áli de bolsa tereńirek zertteýdi qajet etetindigin dáleldep otyr. Árıne, kez kelgen zertteý kótergen taqyrypty qolda bar qujattar negizinde zerdelep, sol derekterge súıenip, máselege jaýap izdeıdi. Alaıda, bul barlyq másele laıyqty sheshimin tapty degendi kórsetpeıdi. Atalǵan ujymdyq monografıa avtorlary qolda bar derekter negizinde zertteý júrgizdi. Sondyqtan, taqyryptyń ashylmaǵan syrly tustary áli de kóp. Aldaǵy ýaqytta jańa derekterdiń ashylyyna, ǵylymı aınalymǵa enýine, ǵylymı zertteydiń tereńdeı túsyine oraı áli talaı jańalyqtar ashylatynyna senimdimiz.
Janymhan Oshan,
Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýty,
jetekshi ǵylymı qyzmetker, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty.
