قاڭتار جىلدىڭ باسى بولعانىمەن، كول-كوسىر داستارقانمەن شىرشا تويىن تويلاعان قازاق وسى ايدا توي جاساي بەرمەيتىن. «قاڭتاردا وتاۋ قۇرمايدىنى» بالا كەزدەن ەستىپ كەلەمىز. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر بويىنشا دا، دۇنيە جۇزىندە نەكەگە وتىرۋ ءراسىمى مۇلدە از وتەتىن اي قاڭتار ەكەن. قازاقتار عانا ەمەس، وزگە ۇلتتاردا دا قاڭتار ۇيلەنۋگە اسا قولايلى ۋاقىت سانالماعان. wday.ru سايتىنىڭ جازۋىنشا، قاڭتاردا نەكەلەسكەندەردىڭ ەرتە جەسىر قالۋى مۇمكىن دەگەن سەنىم دە بار ەكەن.

ءقازىر بۇعان كوپ ادام سەنە قويمايتىن سياقتى. قىستىڭ قاقاعان ايازىندا دا توي تولاستامايتىن بولدى. «قاڭتارىلىپ قالادىنى» ەسكەرمەيتىن تويشىل قاۋىم قىز ۇزاتىپ، كەلىن الۋدان باسقا دا قۋانىشتىڭ ءتۇر-تۇرىن ءداستۇرلى تويعا اينالدىرىپ جىبەردى.

«شانشار» ءازىل-سىقاق تەاترىنىڭ اكتەرى ءجۇسىپ اقشورا 200-250 ادامنىڭ باسىن قوسىپ، سۇندەت توي، بەسىك توي جاسايتىن اتا-انانىڭ كوبەيگەنىن ايتادى. ازىلكەشتىڭ پىكىرىنشە، ۇيلەنۋ تويى مەن ۇزاتۋ تويدى عانا جاساعان ورىندى ەكەن.

«تويدى توقتاتۋ كەرەك. جارتىسىنان كوبىن الىپ تاستاۋ كەرەك. ۇيلەنۋ تويى مەن ۇزاتۋ قالسىن. بۇرىندا سۇندەت توي دەگەن بولماعان ەدى عوي. مال سويىپ، قۇران وقىتىپ، اقساقالداردىڭ باتاسىن السا بولدى. بەسىك تويدىڭ نە كەرەگى بار؟ كەزىندە بەس كەمپىر كەلىپ، بەسىككە سالىپ، كامپيتىن شاشىپ كەتەتىن»، دەيدى اكتەر.

ونەر يەسى تويعا شاقىرىلعان قوناقتىڭ بارلىعى قۋانىشتى ءبولىسۋ ءۇشىن شىن نيەتىمەن كەلمەيتىنىن دە ءسوز ەتتى.

«ءقازىر 200-250 ادام شاقىراسىڭ. الىستاعى اعايىندارىڭدى شاقىراسىڭ. ولاردىڭ بارلىعى شىن نيەتىمەن قۋانىپ كەلە جاتىر دەيسىڭ بە؟ «بالە بولدى عوي وسى. وتكەندە عانا توي جاساپ ەدى» دەپ كەلەدى. جولدا دا نەشە ءتۇرلى جاعداي بولادى، قايتىس بولعاندار دا بار. يۋبيلەي دەگەن دە بار. بىرەۋدىڭ تۋعان كۇنىنىڭ كىمگە نە كەرەگى بار؟ تۋساڭ ءوزىڭ ءۇشىن تۋدىڭ»، دەيدى اكتەر.

بۇل ايدا توي-تومالاق، مەرەكە، دۋماننىڭ بولا بەرمەيتىنىنىڭ ءبىر سەبەبى – حالقىمىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىمەن دە بايلانىستى. قىس قاھارىنا مىنگەن، ەرەكشە سۋىق اۋا رايى كوشپەندى ءومىر سۇرگەن اعايىننىڭ اۋىل اراسىنداعى بايلانىسىن قيىنداتىپ، كوپشىلىك بۇل ايدا ءۇي اراسىنان الىستاي بەرمەيتىن بولعان. وسى كەزەڭدە مال تولدەپ، مالمەن تاڭى اتىپ، كۇنى باتقان قازاقتىڭ بەينەتى دە كوبەيەتىن. سارىشۇناق ايازدا جاڭا تۋعان ءتولدى ءۇسىرىپ الماۋ، ءتۇن بالاسى بۋاز مالدى كۇزەتىپ شىعۋ دەگەن جاۋاپكەرشىلىك توي تويلاۋعا مويىن بۇرعىزباعان دا بولار.

ءبىز مۇنىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىككە قاتىستى جاعىن عانا ايتىپ وتتىك. قاڭتاردا توي جاساماۋدىڭ باسقا ءبىر ءبىز بىلمەيتىن سەبەبى بار ما ەكەن دەگەن ويمەن ۇلتتىق ادەت-عۇرپىمىزدى زەرتتەپ جۇرگەن ەتنوگراف رەتىندە، جۋرناليست-جازۋشى، قازاقستان پەداگوگيكالىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، پروفەسسور مارات توقاشبايەۆتىڭ پىكىرىن سۇراعان ەدىك.

– مارات اعا، ۇلتتىق ادەت-عۇرپىمىزدى زەرتتەپ جۇرگەن ەتنوگراف رەتىندە «قاڭتار» ۇعىمىنا قاتىستى تۇسىنىك بەرە كەتىڭىزشى؟! بۇرىن قاڭتاردا توي جاسامايتىن، ۇيلەنبەيتىن، ءقازىر وعان قارامايتىن بولدى، «قاڭتارىلىپ قالادىنىڭ» قانشالىقتى اسەرى بولاتىنىن ومىردە بايقاعان كەزىڭىز بولدى ما؟  كورسەڭىز، مىسال كەلتىرسەڭىز؟ مۇنىڭ شىعۋ تەگى قالاي؟ تەك قانا تابيعي جاعدايمەن بايلانىستى ما؟

– ءيا، قازاق حالقىندا ەجەلدەن «قاڭتاردا قىز بەرمەيدى» دەگەن نانىم بار. ونىڭ ءدىني استارى جوق. ول ەڭ الدىمەن قىستىڭ قاتاڭ تابيعي ەرەكشەلىگىنە جانە تۇرمىستىق قيىنشىلىقتارعا بايلانىستى. ويتكەنى جەلتوقساننىڭ اياعىندا جارىق كۇن مەرزىمى بارىنشا قىسقارىپ، ءتۇن بارىنشا ۇزاراتىنىن بىلەمىز. قاڭتار ايىندا «كۇن – جازعا، سۋىق – ايازعا بەتتەيدى» دەمەكشى، ەڭ بوراندى، سۋىق كەزەڭ كەلەدى.  مۇنداي كەزدە قىز ۇزاتىپ، كەلىن ءتۇسىرىپ شاتتىققا كەنەلۋ دە قيىن، اسىرەسە جول جۇرمەگەن ابزال. كۇننىڭ قىسقالىعىنان تەز كوز بايلانىپ، قاراڭعى ءتۇسىپ كەتەدى. اسىرەسە قۇبىلىپ تۇراتىن اۋا رايىندا بۇل وتە ءقاۋىپتى. ەرتەدە مال سوڭىندا جۇرگەندەردىڭ اراسىندا اداسىپ كەتىپ ءۇسىپ ولەتىندەر دە از بولمايتىن. سوندىقتان دا «قاڭتاردا ۇزاتىلعان قىز قاڭتارىلىپ قالادى» دەپ ساقتاندىرادى. ال قازىرگىدەي جول كولىك سالاسى دامىعان شاقتا ونداي ساقتاندىرۋدىڭ ءمانى كەتە باستاعان سىڭايلى. سوندا دا ءوز باسىم ءالى كۇنگە قاڭتاردا ۇزاتىلعان قىز كورگەن ەمەسپىن. ءسىرا، بۇگىنگى قازاقتار دا اتا-بابانىڭ داستۇرلىك جولىنان اجىراعىسى كەلمەيتىن ءتارىزدى. قىز ۇزاتۋداعى باستى ەسكەرەتىن نارسە جول ۇزاق بولىپ، امالسىز جولاي قوناي-تۇنەي جۇرەتىن جاعدايدا اكەسى شاريعات جولىمەن قىزى مەن كۇيەۋ بالانىڭ نەكەسىن قيدىرتىپ اتتاندىرادى.

كۇننىڭ بارىنشا قىسقارىپ، بايلاپ قويعانداي قاڭتارىلىپ تۇرىپ قالۋىنا بايلانىستى بۇل ايدى «قاڭتار» دەپ اتاعان. بۇدان كەيىن كۇن قايتادان ۇزارا باستايدى. دانا حالقىمىزدىڭ «قاڭتاردا كۇن قارعا ادىم ۇزارادى» دەگەن ءسوزى وسىعان دالەل.

مال باققان قازاق وي دا باققان، وزىنە ءتان دانالىعى، بولجامى قاعازعا كوپ تۇسپەسە دە اۋىزدان اۋىزعا تاراعان. كۇننىڭ شىعۋى مەن باتۋىن، اۋا رايىنىڭ قۇبىلۋىن ەش قۇرىلعىسىز-اق شامالاپ بىلگەن بابالار تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ، قازاقى تۇسىنىككە ساي بولجام جاسايتىن جۇلدىزشىلار قازىرگى تەحنولوگياسى قارىشتاپ دامىعان زاماندا دا بار. ءسوزىمىزدىڭ تۇزدىعى رەتىندە Almaty-akshamy گازەتىنىڭ «قازاقى پايىم» ايدارىنىڭ تۇراقتى شولۋشىسى سارسەنبەك بەكمۇرات ۇلىنىڭ قاڭتار ايىنا قاتىستى جازعانىن كەلتىرەيىك:

– «قاڭتار كەلمەي، قارعا جارىمايسىڭ» دەگەن قاڭتار ايى ورتاسىنان اۋدى. ءبىراق قاڭتاردىڭ ايازدى دا، قاردى دا قاڭتارۋعا ءازىر ءالى كەلەر ەمەس. قازاق ەسەپشىلەرى كۇن مەن ءتۇننىڭ قىسقارۋى مەن ۇزارۋىن  باقىلاپ، «شىلدەدە كۇن ءشىل ادىم قىسقارادى» (شىلدەنىڭ 22-نەن باستاپ)، «قاڭتاردا كۇن قارعا ادىم ۇزارادى» (قاڭتار ايىنىڭ 22-نەن باستاپ) دەپ ەسەپ جاساعان. كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىن، قىسقارۋىن، ۇزارۋىن دۇرىس انىقتاۋ حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن شارۋاسىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتەدى. مىسالى، كۇن اينالىپ، شىعىستان شىعىپ، باتىستان باتادى، جاڭا اي باتىستان تۋىپ، باتىستان باتادى. تابيعاتتىڭ بۇل سىرلارىن قازىرگى زامانعى استرونوميا عىلىمى دا دالەلدەپ وتىر. قاڭتاردىڭ 20 جاڭاسىنان توقىراۋ امالى كورىنىس بەرەدى. مۇنى «قارا سۋىق» دەپ تە اتاعان. ۇسكىرىكتىڭ اسا قاتتى كەزى. بۇل امالدى «قىزىل سوعىپ تۇر» دەپ تە، «قىزىلداتىپ تۇر» دەپ تە اتايدى. وسى مەزگىلدە اياز بەتتى قارىپ، ۇسكىرىك جالاپ تۇرادى. اعاش بۇتاقتارىنا سۇڭگى قاتىپ، قار كەش باتقانشا قىلاۋلاپ جاۋادى. قىسقى توقىراۋ مەزگىلى بولعاندىقتان توقىراۋ دەپ اتالسا كەرەك. ەسەپشىلەر وسى امالدان باستاپ كۇننىڭ ۇزارۋى قارقىن الادى دەپ ساناعان. توقىراۋدىڭ تاعى ءبىر اتى – قىلاۋ. اسپان دەنەلەرىنىڭ قوزعالىسىنا قاراعاندا الداعى اپتادا الماتىدا جىلىلىق ساقتالادى. ايدىڭ ورتاسى بولعاندىقتان جاۋىن-شاشىن كورىنىس بەرۋى دە عاجاپ ەمەس...