قازاق حالقىنىڭ اس ءمازىرىنىڭ قالىپتاسۋىنا كوپتەگەن جاعدايلار اسەر ەتتى: كوشپەلى ءومىر سالتى، بىرتىندەپ وتىرىقشىلىققا اۋىسۋ، شارۋاشىلىق پەن تۇرمىستاعى ايتارلىقتاي ۇلكەن وزگەرىستەر. ەڭ قىزىعى، جەردىڭ كەڭدىگى مەن گەوگرافيالىق ارتۇرلىلىگى اس ءمازىرىنىڭ تۇرلەنۋىنىڭ ماڭىزدى شارتى بولدى (جازىق دالادان تاۋ باۋىرايلارىنا كوشۋ، قۇرعاق شولدەن وزەن-كولدى، ورماندى، قۇنارلى جەرلەرگە اۋىسۋ، ت.ب.). باسقا سوزبەن ايتقاندا، ءبىر تاعام ءاربىر ايماققا قاراي تۇرلىشە دايىندالۋى مۇمكىن: سۋىق اۋدانداردا حالىق ەتتى ءجيى تۇتىنىپ، اس وتە مايلى ءارى تويىمدى بولسا، ىستىق وڭىرلەردى تۇراقتاعان حالىق تاماقتانۋ بارىسىندا ەتكە قوسا، كوكونىس پەن جارمالاردى كوپتەپ پايدالانعان، ال كاسپيي تەڭىزى جاقتا ەتتى كوبىنە بالىق الماستىردى.
قازاقى تاعامداردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – دايىنداۋ ءتاسىلى مەن استى ۇسىنۋدا قاتىپ قالعان زاڭدىلىقتاردىڭ بولماۋى. بۇل ەرەكشەلىك ۇلتتىق ءدام مەن قازاق مادەنيەتىنىڭ بايلىعىنا كوز جەتكىزىپ، ونىڭ الۋانتۇرلىلىگىن تولىق سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
ەلدىڭ ءار ايماعىنا ءتان جەرگىلىكتى اس مازىرلەر
اۋماقتىڭ ۇلكەندىگى، جەر بەدەرىنىڭ ارتۇرلىلىگى، كليمات پەن ءومىر سالتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ساراپقا سالسا، قازاقستان وڭىرلەرىنىڭ تاماقتانۋ ادەبىندە ايىرماشىلىقتاردىڭ بولۋى زاڭدى قۇبىلىس ەكەنىن اڭعارا الامىز. بۇل – وسى ءمازىردىڭ الۋاندىعىنان بولەك، بەلگىلى ءبىر ايماققا عانا ءتان تاعامداردىڭ پايدا بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. كەي تاعامداردى جەرگىلىكتى جەردەن باسقا ايماقتاردا تىپتەن بىلمەۋى مۇمكىن. ءقازىر سول تاعامداردىڭ ءبىرازىنا توقتالايىق...
وڭتۇستىك قازاقستان. ۇلتتىق ەت تاعامدارىن ۇناتاتىن بولساڭىز، ەت دايىنداۋدىڭ شەبەرلەرى ۇسىنعان استىڭ ءدامىن تاتۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىنە كەلۋىڭىز كەرەك.
- سىرنە – ەلىمىزدە كەڭىنەن تاراعان تاعام ءتۇرى بولعانمەن، وڭتۇستىك وڭىرلەردە ەرەكشە تانىمالدىلىققا يە. ونى كىلەگەي نەمەسە بيە سۇتىنە تۇندىرىلعان، جاسقا تولماعان قوزى ەتىنەن جاسايدى. باياۋ وتتا ۇزاق قايناپ جۇمسارعان ەتتى، ءتىپتى سۇيەگىنەن ەش قيىندىقسىز ءبولىپ الۋعا بولادى.
- قىتايمەن شەكارالاس اۋماقتاردىڭ تۇرعىندارى سوعىم كەزىندە ءنارلى سورپادان دايىندالاتىن كىسە قۋىرداقتىڭ دايىندالۋ ءادىسىن بۇلجىتپاي ساقتاپ كەلەدى. بۇل تاعام قازاندا جاقسىلاپ تازارتىلعان، ۇساقتاپ تۋرالعان وكپە، باۋىر، بۇيرەك، ىشەك-قارىندى قۋىرىپ، ەرەكشە ءدام بەرۋ ءۇشىن ءتۇرلى دامدەۋىشتەر مەن كوپ مولشەردە سارىمساق قوسىپ ازىرلەنەدى.
- بەس عاسىرلىق تاريحى بار بالىق تاعامدارىمەن ماقتانا الاتىن وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-باتىس ايماقتار دا، باتىس قازاقستانمەن قاتار ەرتەدەن بالىق اۋلاۋ كاسىبىمەن اينالىسىپ كەلەدى. قارما تاعامى مۇنىڭ ايقىن دالەلى. كونەنىڭ كوزىندەي بولعان تاعامنىڭ دايىندالۋ ءادىسى وتە قاراپايىم: قايناتىلعان بالىقتى (جۇمساق، سۇيەكسىز سازان نەمەسە كوكسەركە) بولشەكتەپ، ۇساقتالعان قامىر قوسىپ، مولىنان ماي قۇيىپ ارالاستىرادى. كەيدە بالىق سورپاسى دا قوسىلادى. وتە تويىمدى جانە ءدامدى تاعام.
- تاۋ جوتالارىنىڭ قۇشاعىندا جايعاسقان وڭتۇستىك-شىعىس وڭىردە اڭشىلاردىڭ سۇيىكتى اسى – جاۋبۇيرەك. ونىڭ دايىندالۋىنىڭ ءوزى تامساندىراتىنى ءسوزسىز: جاڭا اۋلانعان ارقار نەمەسە تاۋ ەشكىنىڭ باۋىرى مەن بۇيرەگىن وتكىر تاياقشالارعا ءتىزىپ، حوش ءيىستى پيازبەن ارالاستىرىپ وتقا قاقتايدى.
- قازاقشا ەت – بار قازاقستاندىقتاردىڭ سۇيىكتى اسى. ۇيرەنشىكتى تۇردە، ەت ۇستىنەن تۇزدىق قۇيىلىپ، جايما نان نەمەسە كەسپە سالىنادى. ءبىراق قىزىلوردا وڭىرىندە كەسپە ورنىنا كۇرىش ۇسىنىلادى.
- ايگىلى ءارى ءدامدى باۋىرساقتاردى دايىنداۋدا دا بۇل ايماقتىڭ وزىندىك سىرلارى بار. وڭتۇستىكتە قامىرعا جۇمساق سۇزبە قوسىلادى. بىردەن تابەتتى اشاتىن باۋىرساقتار وتە-موتە ءدامدى بولادى!
ورتالىق جانە شىعىس قازاقستان: ءدامى ءتىل ۇيىرەر نان ونىمدەرى مەن بىرەگەي قازاقشا ەت
- بۇل اۋماقتىڭ حالقى ەت ونىمدەرىن كوپ مولشەردە تۇتىنعانىمەن، قىتايمەن شەكارالاس بولۋى دا جەرگىلىكتى اسحاناعا اسەرىن تيگىزبەي قويمادى. التايدىڭ ارعى بەتىندەگى كورشىلەرىمىز ەگىنشىلىكپەن اينالىسقاندىقتان «شىعىسقازاقستاندىق» تاعامداردى دايىنداۋدا كوكونىستەر ەرتە كەزدەن كەڭ قولدانىس تاپقان.
شىعىستا قازاقشا ەتتى كارتوپپەن تۇرلەندىرۋدى جاقتاماسا دا، سورپاعا ازداپ پياز سالۋدى ءجون كورەدى. باستىسى – ەتتىڭ ءار ءتۇرىن ۇيلەستىرىپ (جىلقى ەتى، سيىر ەتى، قوي ەتى) پىسىرەدى. قازىنى دا باسقا وڭىرلەردەگى سەكىلدى بولەك ەمەس، بارلىق تاعامداردىڭ ۇستىنە سالىپ ۇسىنادى.
- جاپپا قۋىرداق – ورتالىق قازاقستاندا ويلاپ تابىلعان قۋىرداقتىڭ ءبىر ءتۇرى. ەتى مول تاعامعا كوكونىستەر (پياز، بولگار بۇرىشى) قوسىلىپ، بەتى اشىتقىسىز يلەنگەن قامىرمەن جابىلعان كۇيى پىسىرىلەدى. بۋعا پىسكەنىنىڭ ارقاسىندا تاعام بار سورپاسى مەن كوكونىستەردىڭ كەرەمەت ءيىسىن ساقتاپ قالادى.
- شي باۋىرساق – ءداستۇرلى شىعىسقازاقستاندىق نان ونىمدەرىنىڭ ءبىرى. كادىمگى باۋىرساقتاردان ايىرماسى بىردەن كوزگە تۇسەدى: ۇزىنشا، شاعىن ءپىشىندى، ءدامى دە وزگەشە. شي باۋىرساق ەرەكشە قامىردان پىسىرىلەدى، سودان بولار قىتىرلاق بولىپ شىعادى. دامدىلىگى سونشا، ءبىر رەت ءدامىن تاتىپ كورگەن ادام، ءوزى دە وسىنداي كەرەمەت تاعامدى دايىنداۋدىڭ بار قىر-سىرىن مەڭگەرىپ الۋعا تىرىسادى. دەگەنمەن، ناعىز شي باۋىرساقتى دايىنداۋ قابىلەتى شىعىس ارۋلارىنا انا سۇتىمەن بەرىلەتىندەي كورىنەدى.
- بارماق باۋىرساق. بۇل دا ورتالىق جانە شىعىس قازاقستاندا كەڭ تارالعان باۋىرساقتىڭ ءبىر ءتۇرى. ونى بارماقتارعا ۇقساس جۇقا، ۇزىنشا ەتىپ تۋرالعان قامىردان جاسايدى. بارماق باۋىرساقتى قايماق پەن كىلەگەيگە ماتىرىپ، شايمەن ىشكەن كەرەمەت!
- ۇساق باۋىرساق. «قازاقشا پوپكورن» اتانعان ەرەكشە باۋىرساق تۇرىنە توقتالماساق بولماس. قىتىرلاق، ۇساق باۋىرساقتىڭ ءدامىن ءبىر تاتساڭىز ءوزىڭىزدى توقتاتۋ قيىنعا سوعادى! بۇگىندە قازاقستاندىقتاردىڭ ۇساق باۋىرساققا دەگەن ماحابباتى وندىرىسكە دەم بەرىپ، وسىناۋ ۇلتتىق تاعامنىڭ كەز-كەلگەن دۇكەننىڭ تورىنەن تابىلۋىنا جاعداي جاسادى.
سولتۇستىك قازاقستان. ەتكە دەگەن ىستىق ىقىلاسى ەرەكشە سەزىلەتىن بۇل ءوڭىر حالقى ەتتى كەز-كەلگەن كۇيدە، كەز-كەلگەن تۇردە جاقسى كورەدى.
- سوعىم – قىسقا ارنايى جەمدەلىپ، سەمىرتىلگەن جىلقى نە سيىر ەتى. سولتۇستىك تۇرعىندارى ەتتىڭ دۇرىس ساقتالۋىنا اسا ءمان بەرگەن، سونىڭ ارقاسىندا ەتتى ىستاۋ ءتاسىلى پايدا بولعان. ەتتىڭ ساقتاۋ مەرزىمىن ۇزارتۋ ءۇشىن شىرىندى ءارى ءدامدى بولىكتەرىن تۇتاتىلعان جاس قايىڭ قىرتىسىنا ىستاپ، قاقتايدى. ىستالعان ەت وتە جۇمساق جانە ءدامدى بولادى.
- شەلپەك – جۇما كۇنى پىسىرىلەتىن شەلپەكتەردى ەلدىڭ كەز-كەلگەن وڭىرىندە دايىندايدى. اتا-بابالاردى ەسكە الا وتىرىپ، جاقىندارعا جاقسى تىلەك تىلەپ، كورشى-قولاڭعا تاراتۋ جورالعىسى قالىپتاسقان. ءبىراق ازىرلەۋ تۇرلەرى ءار ايماقتا ءارقالاي: سولتۇستىكتە (ەلىمىزدىڭ ورتالىعى مەن شىعىسىندا دا) جۇما كۇندەرى ايەل ادامدار قاتتى قامىردان جەتى شەلپەك جايىپ، مايعا قۋىرادى. ال وڭتۇستىكتە شەلپەكتى اشىتىلعان قامىردان دايىنداعاندى ۇناتادى، سودان ولار قالىڭ جانە ۇلپىلدەك بولىپ شىعادى.
- قازى. بۇل ءۇي شۇجىعى قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىندا دايىندالعانمەن، سولتۇستىك-شىعىستا، ياعني سەمەي جانە پاۆلودار وڭىرىندە ەرەكشە ءدامدى بولىپ شىعادى. قايتالانباس ءدامنىڭ قۇپياسى اشىلماعان، سوندىقتان ەگەر ەڭ ءدامدى قازىدان ءدام تاتقىڭىز كەلسە، بىردەن سول جاققا بارىڭىز!
- سولتۇستىكتەگى قازاقشا ەتكە توقتالساق، مۇندا بۇل تاعامدى ءداستۇرلى ىدىس – استاباقپەن (استاۋمەن) ۇسىنادى. استاباقتىڭ ءتۇبىن ءبىر قابات قامىرمەن جاۋىپ، ونىڭ ۇستىنە جۇمساق ەت كەسەكتەرىن سالادى.
باتىسقازاقستاندىق تەڭىز سارىنى: ۇلتتىق اسحانا «ەكسكليۋزيۆى»
بارلىعى قازاقشا ەتتى كوشپەندىلەر زامانىنان بەرى كەلە جاتقان قازاقستاننىڭ بەتكەۇستار تاعامى دەگەن ۇعىمعا ۇيرەنىپ قالعان. دەسەك تە، كاسپييدىڭ جاعاسىندا قازاقشا ەتتى باعزى زامانداردان-اق بالىقتان جاسايتىنى كوپشىلىككە جاڭالىق. استاۋدا ءتورت تۇلىك ەتىنىڭ ورنىندا سازان بالىق جايعاسادى. بۇرىنىراقتا اقسەركەنىڭ ەتى دە پايدالانىلعان، ايتسە دە ءقازىر بالىقتىڭ بۇل ءتۇرى قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن. جۇمساق قامىردان يلەنگەن جايماعا، كارتوپ جانە پيازبەن قايناتىلعان سورپانى قوسادى. وسىنداي بالاماسىز قازاقشا ەتتىڭ ءدامىن تاتقان ادام، تاعامنىڭ تالعامپازدىعى مەن نازىكتىگىنە قايران قالادى. سونىمەن قاتار، بۇل ديەتالىق تاعام اسقازاندا ەش اۋىرلىق تۋدىرمايدى.
سونىمەن، ءبىز ەلدىڭ بارلىق وڭىرىندە دايىندالاتىن ءار ءتۇرلى ۇلتتىق تاعامدار جايلى ايتتىق. ءبىراق جوعارىدا ايتىلعاننىڭ بارىنە قوسىمشا، ءبىر ماقالاعا سىيمايتىن كوپتەگەن تاڭعاجايىپ دامدەردىڭ بار ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. سونداي تاعامدار جايلى بولىسەر ءبىلىمىڭىز بولسا، ءبىز ءارقاشان بايلانىستامىز!
«تاعام تانۋ» ءۇشىن ساياحاتتاۋ
پايدا بولۋى ەلىمىزدىڭ بەلگىلى ايماقتارىمەن بايلانىستى مۇنداي ءار ءتۇرلى تاعامداردىڭ كوپتىگى، قازاقستانداعى ساياحاتتاۋدىڭ جاڭا باعىتى – گاسترونوميالىق ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا العىشارت بولماق.
شەتەلدىك تۋريستەر ەلىمىزگە تاڭعاجايىپ تابيعاتپەن تىلدەسىپ، كوشپەندىلەردىڭ داستارحانىنان اۋىز ءتيىپ، جالپى ۇلى دالا مادەنيەتىمەن تانىسپاق ماقسات-مۇراتتارىن ارقالاپ كەلەدى. ونىڭ ەسەسىنە قوناقجاي جەرىمىز شەتەلدىك قوناقتارعا ۇمىتىلماس اسەر، قايتالانباس ساتتەر سىيلاپ، دارحاندىعىمىزدى بار الەمگە تانىتۋدا.
ءوز جەرلەستەرىمىزدىڭ داستارحانىنان ءدام تاتامىز دەپ، وتانداستارىمىز دا ۇشى-قيىرى جوق ەلىمىزدىڭ اۋىل-قالالارىن ارالاپ، تۋعان جەرى، تاريحى، ءداستۇرى مەن حالقىنىڭ جاڭا قىرلارىن تانۋعا دەگەن تالپىنىستارى دا ايتارلىقتاي ارتىپ كەلەدى. سەبەبى داستارحانىمىزدى جايناتىپ تۇرعان ءار تاعام – ازىق-تۇلىكتىڭ قوسپاسى عانا ەمەس، تۇتاس حالىقتاردىڭ مادەنيەتىن سىڭىرگەن باعا جەتپەس قۇندىلىق.
سولتۇستىك قازاقستان. ەتكە دەگەن ىستىق ىقىلاسى ەرەكشە سەزىلەتىن بۇل ءوڭىر حالقى ەتتى كەز-كەلگەن كۇيدە، كەز-كەلگەن تۇردە جاقسى كورەدى.
سوعىم – قىسقا ارنايى جەمدەلىپ، سەمىرتىلگەن جىلقى نە سيىر ەتى. سولتۇستىك تۇرعىندارى ەتتىڭ دۇرىس ساقتالۋىنا اسا ءمان بەرگەن، سونىڭ ارقاسىندا ەتتى ىستاۋ ءتاسىلى پايدا بولعان. ەتتىڭ ساقتاۋ مەرزىمىن ۇزارتۋ ءۇشىن شىرىندى ءارى ءدامدى بولىكتەرىن تۇتاتىلعان جاس قايىڭ قىرتىسىنا ىستاپ، قاقتايدى. ىستالعان ەت وتە جۇمساق جانە ءدامدى بولادى.
شەلپەك – جۇما كۇنى پىسىرىلەتىن شەلپەكتەردى ەلدىڭ كەز-كەلگەن وڭىرىندە دايىندايدى. اتا-بابالاردى ەسكە الا وتىرىپ، جاقىندارعا جاقسى تىلەك تىلەپ، كورشى-قولاڭعا تاراتۋ جورالعىسى قالىپتاسقان. ءبىراق ازىرلەۋ تۇرلەرى ءار ايماقتا ءارقالاي: سولتۇستىكتە (ەلىمىزدىڭ ورتالىعى مەن شىعىسىندا دا) جۇما كۇندەرى ايەل ادامدار قاتتى قامىردان جەتى شەلپەك جايىپ، مايعا قۋىرادى. ال وڭتۇستىكتە شەلپەكتى اشىتىلعان قامىردان دايىنداعاندى ۇناتادى، سودان ولار قالىڭ جانە ۇلپىلدەك بولىپ شىعادى.
قازى. بۇل ءۇي شۇجىعى قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىندا دايىندالعانمەن، سولتۇستىك-شىعىستا، ياعني سەمەي جانە پاۆلودار وڭىرىندە ەرەكشە ءدامدى بولىپ شىعادى. قايتالانباس ءدامنىڭ قۇپياسى اشىلماعان، سوندىقتان ەگەر ەڭ ءدامدى قازىدان ءدام تاتقىڭىز كەلسە، بىردەن سول جاققا بارىڭىز!
سولتۇستىكتەگى قازاقشا ەتكە توقتالساق، مۇندا بۇل تاعامدى ءداستۇرلى ىدىس – استاباقپەن (استاۋمەن) ۇسىنادى. استاباقتىڭ ءتۇبىن ءبىر قابات قامىرمەن جاۋىپ، ونىڭ ۇستىنە جۇمساق ەت كەسەكتەرىن سالادى.
