Tomırıs (b.z.d. VI ǵ) saq taıpasy-massagetterdiń ataqty patshaıymy.
Ol týraly “tarıhtyń atasy” Gerodottyń jazbalarynan belgili. Grek jazýshysy Tomırıstiń Parsy ımperıasynyń negizin qalaýshy Uly İİ Kır patshasyn jeńgeni týraly jazǵan bolatyn. Tomırıs týraly, onyń Kır patshasyn jeńgen jeńisi týraly Strabon, Polıen, Kassıodor jáne Iordan sıaqty ejelgi Rımniń avtorlar da jazǵan bolatyn.
Gerodottyń jazýy boıynsha, Kır Araks ózeninen ótken kezde masagetterdiń aýmaǵyna ádeıi tuzaq qurady. Parsylar áskeriniń soǵysqa jaramdylyǵy tómen bóligin lagerde qaldyryp, olarǵa sharap qoryn tapsyryp ketedi, negizgi áskerlerdi ózenge keri qaıtarady. Masagetter qarsylastaryn jeńgen kezde, jeńisterin toılap, azyq pen sharapqa toıyp, uıyqtap qalady. Parsylar osy sátti paıdalanyp, kóp jerlerin talqandap, kóp bóligin tutqynǵa alady. Sol tutqynǵa alynǵandardyń ishinde Tomırıs patshaıymnyń uly Spargalıs ta bolǵan.
Degenimen, kelesi shaıqasta Tomırıs parsy áskerin talqandaıdy. Ańyz boıynsha, Tomırıs Kır patshanyń basyn qan quıylǵan ydysqa “Sen qandy qaladyń ba? Onda ony toıǵansha ish” dep batyryp jiberedi. Tomırıs patshaıymnyń ómiri ádebı shyǵarmalar men teatrlyq kórinister úshin negiz boldy.
Ál-Farabı (870-950) -SHyǵystyń orta ǵasyrlyq uly ǵalym-fılosofy, astronom, matematık, medık.
Tolyq aty - Ábý Nasr Muhammed ıbn Muhammed ıbn Tarhan ıbn Ýzlaǵ ál-Farabı at-Túrkı. Ol Syrdarıada Farab (Otyrar) qalasynda ataqty áskerıler áýletinde dúnıege kelgen.
Ǵylym men mádenıet tarıhshylary Ál-Farabıdyń ulylyǵy men biregeı tulǵa bolǵandyǵyn moıyndaǵan. Astronomıa, logıka, mýzyka teorıasy, matematıka, áleýmettaný men etıka, medısına jáne psıhologıa, fılosofıa men quqyq – onyń ǵylymı qyzyǵýshylyqtarynyń jartysy ǵana. Ál-Farabı jas kezinde óziniń týǵan jerinen ketip, musylman áleminiń túrli qalalarynda - Buqarda, Horranda, Aleksandrıada, Kaırda, Damaskte, Baǵdatta bolǵan. Farabı ómiriniń kóp jyldaryn arab órkenıetiniń mádenıet jáne saıası ortalyǵy bolǵan Baǵdatta ótkizgen. Osy jerde ol óziniń bilimin tolyqtyryp, ejelgi grek avtorlarynyń aýdarmalaryn oqıdy, kórnekti ǵalymdarmen qarym-qatynas jasap, olardyń arasynda óziniń ornyn ala bilgen. Dál osy jerde ol “Ekinshi ustaz” ataýyn ıelendi. Onyń “ekinshi” atanýy “birinshi ustazdyń” bolǵandyǵyn aıqyndaıdy, ol - Arıstotel bolatyn.
Ál-Farabı alǵashynda grektiń uly oıshyly oılap tapqan logıka ǵylymyna óziniń úlken úlesin qosty. Onyń fılosofıalyq kózqarastarynyń ereksheligi birden sezilip turdy. Al keıbir oılary jurtshylyqtyń pikirlerine qarsy kelip, dinmen de baılanysty boldy. Shyn máninde, onyń oılary óte erekshe boldy jáne onyń oılary óziniń izin qaldyrdy.
Ál-Farıbıdiń aty Almatyda Qazaq ulttyq ýnıversıteti (QazNÝ) men Shymkettegi pedagogıkalyq ınstıtýtqa berilgen.
Qoja Ahmet Iassaýı (1103-1167) dinı qaıratker, aqyn, fılosof.
Ispıdjabta (Saıram qalasynda) dúnıege kelgen. Qoja Ahmet Iassaýı óziniń bar ómiri men kúsh-jigerin týys halyqtardy biriktirýge, sansyz dinı aǵymdardyń toǵysynda rýhanı birlikti ornatýǵa arnady.
Qoja Ahmet Iassaýıdyń shyǵarmalary jergilikti turǵyndardyń arasynda keń taralǵan. Ol tek dinı qaıratkerdiń ǵana emes, sonymen qatar memleket qaıratkeriniń de rólin atqarǵan. Ol óziniń shyǵarmalarynda, óleńderi men traktattarynda halqyna degen úndeýin jetkizdi. Qoja Ahmet Iassaýı halyqty basqa dindi ustanýshylarǵa shydamdylyqpen qaraýǵa shaqyrdy.
Ańyz boıynsha, Iassaýıǵa Jaratqanǵa qyzmet etý úshin bul dúnıeniń kúndelikti tirlikterinen ketýge týra kelgen. Ol Iassy qalasynda, meshittiń janynda jer asty qyleýetke túsip, ómiriniń sońyna deıin sol jerde bolǵan.
1166-67 jyldary Qoja Ahmet Iassaýı dúnıeden ótken, áýlıe retinde ózine arnap salynǵan kesenede Iassy qalasynda jerlengen. XIV ǵasyrdyń sońynda Qoja Ahmet Iassaýıdy dáripteýge kóp kúsh jumsaǵan Ámir Temirdiń ámiri boıynsha Iassaýıdiń shaǵyn beıitiniń ornyna úlken kesene salyndy. Keıin ol jer kópshiliktiń qajylyq etetin jáne musylmandardyń tabynatyn ornyna aınaldy.
Kereı jáne Jánibek han (XV ǵ.) -Qazaq handyǵynyń negizin qalaýshy birinshi handar.
Bastapqyda Ábilqaıyr ulysyndaǵy sultandar, Shyńǵys hannyń urpaqtary. XV ǵasyrdyń 50-60 jyldary Kereı men Jánibek sultandar ózderin qoldaǵan taıpalarmen birge Shaǵataı áýletinen shyqqan Moǵolstan bıleýshileriniń qol astynda bolǵan Batys Jetisý aımaǵyna qonys aýdarady, ol kezde han Esen-Buǵa edi. Bul kósh jańa memleket – Qazaq handyǵynyń paıda bolýynda jáne qurylǵan etnostyń qazaqtar dep atalýynda mańyzdy oqıǵa boldy.
1462 jyly Esen-Buǵanyń óliminen keıin Kereı men Jánibektiń pozısıasy jerlilikti Jetisý halqynyń bılikti moıyndaýynyń nátıjesinde kúsheıe bastaıdy. Bunyń barlyǵy 1465 jyly Qazaq handyǵynyń qurylýyna alyp keldi. Kereı han men Jánibek han óz esepterine Jetisý jerlerin qosý arqyly Aq Ordanyń ıelikterin úlkeıtti.
1468-69 jyldary Qazaq handyǵyna qarsy joryǵy kezinde Ábilqaıyr han qaza tapty. Osydan keıin myqty áskerı kúshteri bar jáne Jetisý jerin tolyq basqaryp otyrǵan Kereı han men Jánibek han Shyǵys Deshti Qypshaqty qol astyna qaratýǵa óz kúresterin bastady. Kereı han jáne onyń qoldaýshylary saıası jáne mádenı-ekonomıkalyq qatynasta damyǵan myqty, derbes memleket qurý úshin kúresti. Kereı han osy kúrestiń jolynda qaza tapty. Onyń esimi tarıhı derekterde 1473-74 jyldyń qysyndaǵy oqıǵaǵa qatysty sońǵy ret kórsetiledi. Jánibek han 1480 jyly bolǵan shaıqastardyń birinde kóz jumady. Soǵan qaramastan, olar negizin salǵan memleket odan ári kúsheıip, úsh ǵasyr boıy ómir súrip, tarıhı arenada XVIII ǵasyrǵa deıin bolady. (Kereı men Jánibektiń urpaqtary han ataǵyn XIX ǵasyrdyń ortasyna deıin saqtap kelgen).
Áıteke bı Baıbekuly (1644-1700) -Kishi júzdiń bıi (tóreshisi).
Áıteke bı ishki jáne syrtqy saıasatqa baılanysty memlekettik isterdi sheshý kezinde handyq keńeste mańyzdy ról oınady. Qazaq halqynyń birlikte ómir súrýine, jaqsy jaraqtandyrylǵan ásker qataryn qurýǵa óz úlesin qosty. Jońǵarlarǵa qarsy kúresti uıymdastyrýshylardyń biri boldy. Arab, parsy, shaǵataı jáne ózbek tilderin jetik bildi.
Qazirgi Ózbekstan aýmaǵynda Naýaı oblysynda Nurata qalasynda jerlengen, sol jerde shaǵyn mavzoleı kóterilgen.
Tóle bı Álibekuly (1663-1756) -Uly júzdiń bıi (tóreshisi).
Óz zamanynda óte bilimdi jáne sheshen adam bolǵan. Kóptegen naqyldardy, sottyq sheshimder men danalyq sózderi Tóle bımen baılanystyrady. Tóle bı – qazaq halqynyń áleýmettik jáne quqyqtyq normalaryn zań júzinde bekitken “Jeti Jarǵy” zańdar jınaǵyn qurastyrýshylardyń biri.
Tashkentte jerlengen. Onyń beıitiniń ústine shaǵyn kesene ornatylǵan.
Ábilqaıyr (1693-1748)-Qazybek bı Keldibekuly(1667-1764) -Uly júzdiń bıi (tóreshisi).
Qazybek uzaq ýaqyt boıy Táýke hannyń kezinde handyq keńestiń bedeldi músheleriniń biri boldy. Táýke hannyń ólimnen keıin de ol eldiń saıası ómirine belsene aralasyp, Sámeke, Ábilmámbet, Abylaı han kezinde de ishki jáne syrtqy saıasat boıynsha hannyń keńesshisi boldy. Qazybek bıdiń ómiri týraly derekter A. Levshın, Sh. Ýalıhanov, Sh. Mardjanı, B. Adambaev, I. Tórequlov jáne t.b eńbekterinde saqtalǵan.
Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iassaýı kesenesine aparyp jerlegen, basyna qulpytas ornatqan.
Abylaı han (1711-1781) -Abylaı han(1711-1781) Ábilqaıyr(1693-1748) qolbasshy, dıplomat, Kishi júzdiń hany.
Jońǵar áskerine qarsy kúres kezinde Ábilqaıyr ózin dushpanyna toıtarys bere alatyn myqty uıymdastyrýshy, daryndy qolbasshy retinde kórsetti. Ol qysqa ýaqyt ishinde úsh júzdiń barlyq myqty batyrlaryn óz jaǵyna tarta aldy.
1723-1729 jyldardaǵy jońǵar-qazaq soǵysy kezinde Ábilqaıyr óziniń qol astyndaǵy jerlerdiń shekarasyn keńeıtip, qazaq taıpalarynyń áskerı ómirinde aldyńǵy qatardaǵy mańyzdy tulǵaǵa aınaldy. 1726 jyly Ordabasydaǵy (Ońtústik Qazaqstan oblysy) halyq jınalysynda qazaq jasaǵynyń bas qolbasshysy bolyp saılandy. Ábilqaıyr hannyń qolbasshylyq daryndylyǵy Bulanty ózeniniń boıynda (1728 j) jáne Ańyraqaıda bolǵan jońǵarlarmen bolǵan jeńisti shaıqasta kórindi.
1726 jáne 1730 jyldary Ábilqaıyr han Kishi júzdiń qazaqtaryn ózderiniń qol astyna alýyn surap reseılik úkimetke ótinish jasaıdy. Osyǵan baılanysty ol 1730 jyly Peterbýrg qalasyna reseı ımperatory Anna Ioannovnaǵa elshi jiberedi.
1731 jyly qazanda Ábilqaıyr Reseı ımperıasyna kirgendigi jóninde ant beredi. Ábilqaıyr saýda kerýenderin qorǵaýǵa, orys úkimetine áskerı kómek kórsetýge, bylǵary jáne terimen salyq tóleýge kelisedi. Bunyń ornyna ol Or ózininiń boıyna qazaqtardyń jerin kórshi shapqynshylyqtar – bashqurt, qalmaq, jaıyq kazaktarynyn qorǵaý maqsatynda qorǵan salyp berýdi surady. Ábilqaıyrdyń osylaısha qaıta qurýdy josparlaýynyń maqsaty - kóshpeli eldi basqarýdy joǵary dárejede qamtamasyz etetin, myqty kórshilerdiń áskerı kúshterine qarsy tura alatyn memlekettik júıeni qurý boldy.
Abylaı han (1711-1781) qolbasshy, dıplomat, Orta júzdiń hany.
Shyn aty - Ábilmansur. Onyń tárbıesine Tóle bı áser etken. Jas kezinde Abylaı sultan jońǵarlarmen bolǵan soǵystaǵy batyrlardyń biri bolǵan. Keıin qazaq memleketiniń derbestigin saqtaý úshin bolǵan kúresti uıymdastyrýda mańyzdy tulǵaǵa aınaldy. Qytaı men Reseı bıleýshilerimen qarym-qatynasyn úzbegen. 1771 jyly Orta júzdiń hany bolyp saılanady, Abylaı is júzinde ǵana emes, bıligi men abyroıynyń arqasynda búkil Qazaq ordasynyń hany boldy.
Túrkistanda Qoja Ahmet Iassaýı meshit-kesenesinde jerlengen. Abylaı hannyń esimi qazaq halqynyń jadynda memlekettik qaıratker, qolbasshy, dıplomat, retinde saqtalyp qaldy.
Kenesary Qasymuly (Qasymov) (1802-1847) qolbasshy, Qazaq handyǵynyń sońǵy hany.
1837-1847 jyldary Reseılik ımperıanyń otarshyl bıligine qarsy qazaq halqynyń eń iri kóterilisin basqardy. 1841 jyly halyq jınalysynda búkil qazaqtyń hany bolyp saılanady. Qazirgi Qazaqstannyń ońtústigindegi Maıtóbe jerine qyrǵyz áskerimen bolǵan shaıqasta qaza tabady.
Kenesary Qasymulynyń tarıhta qaldyrǵan izi onyń táýelsizdik pen bostandyq jolynda myqty dushpandarǵa qarsy kúreste qıyn jaǵdaıda qazaqtardy daıyndap, olardyń basyn qosyp biriktirý edi.
Qurmanǵazy Saǵyrbaıuly(1823-1896) dombyrashy, kompozıtor.
Bókeı Ordasynda, Jıdeli jerinde (qazirgi Batys Qazaqstan oblysy, Jańaqala aýdany) kedeı otbasynda dúnıege kelgen. Bala kezinen dombyra oınaǵan.
Reseılik ımperıanyń otarshyl bıligine jáne ony jaqtaǵan Jáńgir hanǵa qarsy Isataı Taımanuly men Mahambet Ótemisuly bastaǵan Bókeı Ordasy qazaqtary halyq kóterilisiniń kýási bolǵan. Onyń alǵashqy kúıleriniń biri “Kishkentaı” kúıi osy kóterilistiń qatysýshylaryna arnalǵan. Halyqtyń qaıǵysy men muńyn, óz jerine degen ystyq mahabbatyn, halyqtyń táýelsizdik pen bostandyqqa umtylýyn kúıshi “Alataý” jáne “Saryarqa” kúılerinde beredi. Qurmanǵazy qazaq mýzykasy, mýzykanttary jáne halyq aspaptary týraly derekterdi jınaǵan orystyń ozyq mádenıetiniń ókilderimen – fılolog, tarıhshy, etnograftarymen tanys bolǵan.
Bizdiń zamanymyzǵa deıin Qurmanǵazynyń shamamen 60 kúıi saqtalyp qalǵan. Onyń shyǵarmashylyǵynyń shyńy - qazaq dalasynyń sheksiz keńistigin sýretteıin, ádemi áser beretin "Saryarqa" kúıi bolyp sanalady.
Qazirgi Reseıdiń Astrahan oblysy, Volodarskıı aýdany, Altynjar selosynda jerlengen.
Shoqan Ýalıhanov (1835-1865) shyǵystanýshy, tarıhshy, etnograf, geograf, fólklorshy, aýdarmashy, saıahatshy.
Shyńǵys hannyń urpaǵy, Abylaı hannyń shóberesi. Omskidegi kadet korpýsynyń túlegi.
Orys ımperatorlyq áskeriniń kadrlyq ofıserligine oqyp júrgen kezinde Batys-Sibir gýbernıasy general-gýbernatorynda adútant bolyp qyzmet etip, barlaý tapsyrmalaryn oryndady. Ol sonymen qatar ǵylymı zertteýlermen de shuǵyldanyp, Ortalyq Azıanyń shetki aımaqtaryna saıahat jasady. Semeı qalasyna sońǵy kelgen kezinde orystyń uly jazýshysy F. Dostoevskıımen aralasty.
Qyrǵyzdyń ataqty “Manas” eposyn alǵash hatqa túsirgenderdiń biri bolyp sanalady.
1858–1859 jyldary ózine batyl saıahatshy ataǵyn syılaǵan Qashqarıaǵa sapar shegedi. Eýropaǵa áli beıtanys bolǵan ólkeniń geografıasyn, tarıhyn, saıası qurylymyn, mádenıeti men turmysynyń ereksheligin zertteý arqyly Sh. Ýalıhanov Shyǵys Túrkistannyń ǵylymı zertteýine mańyzdy úles qosty.
Óziniń sońyna kólemdi ádebı mura qaldyrdy. Qysqa ǵumyrynda ol Ortalyq Azıa men Qazaqstan halqynyń tarıhyna, geografıasyna, etnografıasyna arnaǵan qundy eńbekter jazyp qaldyrdy, sonymen qatar qoǵamdyq-saıası taqyryptarda da kóptegen shyǵarmalar jazdy. Shoqan jastyǵyna qaramastan jańa ǵylymdy zertteýde erekshe jol tapqan, ensıklopedıalyq aqyly bar, qalyptasqan iri ǵalym edi.
29 jasynda týberkýlez aýrýynan qaza tapqan.
Abaı Qunanbaıuly (1845-1904) aqyn, aǵartýshy, fılosof. Qazaq jazba ádebıetiniń jáne qazaq ádebı tiliniń negizin salýshy.
Qazaq halqynyń arasynda keń tanymal lırıkalyq, fılosofıalyq, turmystyq, tarıhı taqyryptaǵy kóptegen ánderdiń, óleńder men poemalardyń avtory. A. Pýshkın, M. Lermontov, I. Krylov, I. Gete, Dj. Baıron, A. Mıskevıch jáne t.b sheteldik uly aqyndardyń óleńderine aýdarma jasaǵan.
Abaıdyń kórkem prozanyń damýyna qosqan basty úlesi - onyń “Qara sózderi” (1890-1898). Abaı shyǵarmalary álemniń kóptegen tilderine aýdarylǵan, olardyń qatarynda orys, qytaı, aǵylshyn, fransýz, nemis, polák jáne t.b tilder bar.
Qazaqstanda Abaıdyń aty qalaǵa, aýyldarǵa, kóshelerge, teatrlarǵa, kitaphanalarǵa jáne taǵy basqa nysandarǵa berilgen. Qazaq memlekettik opera jáne balet akademıalyq teatry, Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtet, Qazaqstan qalalarynyń jáne keıbir shetel qalalarynyń kósheleri, İle Alataýynyń bir shyńy Abaı atymen atalady. Qazaqstannyń ondaǵan qalalary men aýyldarynda, sonymen qatar Máskeýde, Pekınde, Tashkentte, Vıtebskte, Býdapeshtte, Tegeranda jáne Stambýlda Abaıdyń músinderi men eskertkishteri ornatylǵan.
Abaıdyń 150-jyldyǵyna arnalǵan arnaıy merekelik sharalar IýNESKO basshylyǵymen atalyp ótti.
Andreı Zenkov (1863-1936) ataqty sáýletshi, ınjener.
Tobyl qalasynda dúnıege kelgen. Onyń ákesi de sáýletshi bolǵan. 1867 jyly otbasy Vernyıǵa (qazirgi Almaty) kóship kelip, osy jerde ákesi qurylys jobasyn daıyndaýshylardyń biri bolady. Almatydaǵy jer silkinýge qarsy qurylysty uıymdastyrýshy. Onyń salǵan ǵımarattary, sonyń ishinde Voznesenskıı kafedraly sobory 1911 jyly bolǵan eń kúshti jer silkinisi kezinde buzylmaǵan.
1920 jyldary A. Zenkov Azamat soǵysy kezinde qalalyq sharýashylyqta qıraǵan ǵımarattardy - nan naýbaıhanasyn, epıdemıaǵa qarsy bólimshelerdi, gospıtáldar men bala-baqsha mekemelerin qalpyna keltirýmen aınalysty. 1925 jyly QazSSR halyq komısarlar keńesinde qurylys baqylaýy basqarmasynyń bastyǵy bolyp taǵaıyndalady. Respýblıka astanasy Qyzylordadan Almatyǵa kóshýine baılanysty qala qurylysynyń birinshi jobasyn jasaý isine qatysty.
Almaty qalasyndaǵy Ortalyq zıratta jerlengen.
Álıhan Bókeıhanov (1866-1937) memlekettik jáne qoǵam qaıratkeri, oqytýshy, jýrnalıs, etnograf.
Qaraǵandy oblysy, Aqtoǵaı aýdanynda dúnıege kelgen. Onyń bilimge degen qushtarlyǵy men eńbeksúıgishtigi Omskidegi tehnıkalyq ýchılıshe men Sankt-Peterbýrg Imperatorlyq Orman ınstıtýtynda bilim alyp, ony sátti aıaqtaýyna múmkindik berdi. Reseıde bilim ala júrip, Álıhan orys ıntellıgensıasynyń ókilderimen jaqyn aralasty. Onyń dostarynyń arasynda G. Potanın sıaqty ǵalymdar, F. Sherbına, S. Shevsov, V. Bartold jáne V. Radlov sıaqty akademıkter boldy.
Ózi tórt ǵylymı ekspedısıaǵa qatysqan. 50-den asa ǵylymı-zertteý eńbekterdiń, monografıa men ocherkterdiń, 1000-nan asa maqalalardyń avtory. Bókeıhanov - 1905-1907 jyldary Reseı ımperıasynyń otarshyl bılikterine saıası talaptar kórsetilgen “Qarqaraly petısıasynyń” avtorlarynyń biri jáne bastamashysy, Reseı konstıtýsıalyq-demokratıalyq partıasynyń (qysq. kadetter partıasy) Omsk qalalyq jáne Aqmola oblystyń komıtetiniń uıymdastyrýshylarynyń jáne jetekshileriniń biri, Semeıde jáne Qarqaralyda kadetter partıasynyń qazaq fılıalynyń negizin salýshy, 1905 jyly qarashada Máskeýde bolǵan Reseı ımperıasynyń jergilikti jáne qalalyq qaıratkerler seziniń depýtaty. 1906 jyldyń qańtar-sáýir aralyǵynda pavlodardyq jáne omsktik túrmede 4 aıyn ótkizip, tańdaýshylar saılaýyna baılanysty bosatylǵan.
1917 jyldyń naýryzynda Torǵaı oblysy boıynsha Ýaqytsha úkimet komısary bolyp taǵaıyndalǵan, Túrkistan óńirin basqarý boıynsha Ýaqytsha úkimettiń múshesi bolǵan.
1917 jyldyń shilde-jetoqsan aralyǵynda Orynbordaǵy İ jáne İİ Búkilqazaqtyq sıezi uıymdastyryp, reseılik memleket quramynda qazaqtardyń ulttyq avtonomıasy - Alash Ordany qurýdyń qajettigin jáne onyń múmkindigin nasıhattady.
1917-1920 jyldary Alash Orda áskeriniń áskerı jasaǵyn qurýǵa qatysyp, búkil Reseıge qaraıtyn úkimettermen (Sibir avtonomıasy, Ýfa dırektorıasy, admıral Kolchaktyń Osmk úkimeti) kelissózder júrgizdi.
1920 jyly Keńes ókimetin moıyndady. 1922-1927 jyldary Máskeý jáne Lenıngradtyń akademıalyq mekemelerinde ǵylymı, pedagogıkalyq jáne ádebı-pýblısıstıkalyq qyzmetpen shuǵyldandy.
1927 jyldyń qazanynan bastap 1937 jyldyń shildesine deıin Máskeýde úı qamaýynda boldy. 1937 jyldyń 26 shildesinde tutqyndalyp, Býtyrka túrmesine qamalady. 1937 jyldyń 27 qyrkúıeginde “Máskeýde jáne Qazaqstanda kontrrevolúsıalyq uıymdardy quryp, basqarǵan” degen burmalaǵan aıyptaýlar boıynsha ólim jazasyna kesilip, sol kúni atylady. Máskeýdegi Don zıratyndy jerlengen.
Ivan Panfılov (1893-1941) ásker basshysy, general-maıor, Keńes Odaǵynyń Batyry.
1893 jyldyń 1 qańtarynda Petrovsk qalasynda (Saratov oblysy) dúnıege kelgen. Birinshi dúnıejúzilik soǵystyń qatysýshysy. 1918 jyldan bastap Qyzyl armıaǵa qyzmet etken. 1941 jyldyń 14 shildesinde 316-shy atqyshtar dıvızıasynyń komandıri bolyp taǵaıyndaldy. Qysqa merzimde dıvızıa qurylyp, maıdanǵa attandyryldy. Bul dıvızıa Almaty jáne Frýnze (qazirgi Bishkek, Qyrǵyzstan) qalalarynyń turǵyndarynan turdy. I. Panfılovtyń ózi 18 qarashada Máskeýdi qorǵaý kezinde mına synyqtarynan bolǵan jaraqattan qaza tapty.
KSSO Joǵarǵy Keńes Prezıdıýmynyń 1942 jylǵy 12 sáýirdegi jarlyǵy boıynsha nemis basqynshylarymen kúreste kórsetken erligi, basshylyq tapsyrmalaryn úlgili oryndaýyna baılanysty I.P. Panfılovqa Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi (qaza tapqan soń). Lenın, Qyzyl tý ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan. Máskeýde jerlengen.
Onyń esimi dıvızıalar men Ortalyq Azıanyń kóptegen mektepterine berilgen. Máskeýde Batyrdyń esimine kóshe men dańǵyl berilgen. Almaty qalasynda ortalyq park te panfılovshy-batyrlardyń atymen atalady.
Mánshúk Mámetova (1922-1943) pýlemetshi, Keńes Odaǵynyń Batyry.
Shyn esimi – Mansıa Mamytova. 1942 jyldyń 13 tamyzynda óz erkimen maıdanǵa attanǵan. Urystarǵa 100-shi atqyshtar brıgadasy men 21-atqyshtar dıvızıasynyń quramynda qatysty. Aǵa serjant, pýlemet esebiniń komandıri. 1943 jyldyń 15 qazanynda Nevel qalasy úshin bolǵan keskilesken sheshýshi urysta, pýlemetshilerden jalǵyz bolǵan Mánshúk aqtyq demi bitkenshe pýlemetten oq boratyp, 70 qarsylasyn qan qushtyryp, aýyr jaraqatynan qaharmandyqpen qaza tapty. Osy erligi úshin Mánshúkke Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berilgen.
Nevel, Almaty, Oral, t.b. qalalarda Mánshúk atyndaǵy kósheler men ondaǵan mektepter bar. Onyń týǵan jerinde jáne Nevel qalasynda eskertkishter ornatylyp, memorıaldyq murajaı-úı ashylǵan. M. Mámetovaǵa «Mánshúk týraly án» aty kórkem fılm arnalǵan (senarıin jazǵan A. Mıhalkov-Konchalovskıı, rejıseri M. Begalın).
Álıa Moldaǵulova (1925-1944) mergen, Keńes Odaǵynyń Batyry.
2-shi Baltyq mańy fronty, 22-ásker, 54-shi jeke atqysh brıgadasynyń mergeni, efreıtor. Ol jaýdyń 78 jaýyngeri men ofıserleriniń kózin joıǵan. 1944 jyly 14 qańtarda Pskov oblysynyń soltústigindegi Novosokolnıkı aýdanynda aýyr jaraqat alyp, qaza tapqan. Mına synyǵynyn jaraqattanǵan qolyna qaramastan, nemis jaýyngerlerimen shaıqasyp, eki ret aýyr jaraqat alady. Ekinshi jaraqaty ólimge alyp keledi. 1944 jyldyń 4 maýsymynda Á.Moldaǵulovaǵa qaza tapqannan keıin, Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy beriledi. Sonymen birge Lenın ordenimen marapattaldy.
Muhtar Áýezov (1897-1961) jazýshy, dramatýrg, ǵalym-fılolog.
Semeı ólkesinde, qazaqtyń uly aqyny Abaımen týys otbasynda dúnıege kelgen. Semeı muǵalimder semınarıasynda oqyp, keıin Lenıngrad memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. Jas kezinde rýaralyq arazdyqtyń kesirinen bolǵan baıansyz máńgi mahabbat taqyrybynda teatrlanǵan “Eńlik-Kebek” pesasyn jazdy.
1920 jyldary Qazaqstannyń saıası ómirine belsendi aralasty, komýnısik partıanyń múshesi boldy, sonymen qatar, burynǵy “Alash Orda” ulttyq úkimetiniń jaqtastyrymen de jaqyn aralasty. Osy isi úshin 1930 jyldardyń basynda saıası qýǵyn-súrginge ushyrady. Ǵylymı jáne pedagogıkalyq qyzmetpen belsendi shuǵyldanyp júrip, jańa shyǵarmalaryn jazdy.
1942 pen 1954 jyldar aralyǵynda qazaq halqynyń tarıhyna jáne uly aqynnyń ómir jolyna arnalǵan 4 tomdyq «Abaı joly» romanyn jazdy. Epıkalyq roman kóptiń kóńilinen shyǵyp, kóp uzamaı qazaq ádebıetiniń eń mańyzdy jetistigi retinde moıyndaldy. Bul eńbegi úshin 1959 jyly SSSR joǵarǵy ádebı nagradasy – Lenın syılyǵymen marapattaldy.
Birneshe romandardyń, 20-dan asa pesanyń, kóptegen povestter men áńgimelerdiń avtory.
Qanysh Sátbaev (1899-1964) ǵalym-geolog, ǵylym jáne ekonomıkany uıymdastyrýshy.
Keńes Odaǵynyń jáne Qazaqstannyń metalogenıa mektebiniń negizin qalaýshy. 1899 jyldyń 12 sáýirinde qazirgi Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanynda dúnıege kelgen.
1926 jyly Tomsk tehnologıalyq ınstıtýtyn sátti aıaqtap, dıplomyn alǵan soń, «Atbastústimet» tresi geologıa bólimin basqarǵan. Bul qyzmeti kezinde Jezqazǵan jáne Ulytaý aýdandarynda paıdaly qazbalar qoryn josparlaý boıynsha Qazaq SSR stasıonarlyq jumystaryn alǵash júrgizdi.
Q. Sátbaevtyń eńbeginiń arqasynda 1937 jyly mys qory boıynsha Jezqazǵandy álemdegi eń iri mys óndiriletin jer dep ataýǵa múmkindik týdy. Osy jerde Jezqazǵan taý-metallýrgıalyq kombınat salyndy.
1941 jyly Q. Sátbaev KSRO Ǵylym akademıasy Qazaq bólimshesiniń quramyndaǵy Geologıa ǵylymdary ınstıtýtynyń dırektory, bir jyldan soń KSRO Ǵylym akademıasynyń Qazaq bólimshesiniń tóraǵasy bolǵan. Osy jyldary ol Qazaqstandyq Magnıtka, Balqash, Atasý taý-ken kombınattaryn jobalaý men salýǵa basa nazar aýdardy. 1946 jyly maýsymda Q.Sátbaev Qazaqstan ǵylym Akademıasynyń birinshi prezıdenti bolyp saılandy. Sol jyldyń qazanynda KSRO ǵylym Akademıanyń akademıgi bolyp saılandy. Ol Mańǵystaý túbeginiń tabıǵı resýrstaryn keshendi zertteýdi, kómir, munaı, gaz, qara metalýrgıa kenderiniń jańa oryndaryn zertteýdi ózi basqaryp, Ertis-Qaraǵandy arnasynyń qurylysyn qoldady. Qazaqtyń tarıhyn, mádenıetin, etnografıasyn, mýzyka men fólkloryn óte jaqsy bildi. Onyń ortalyq Qazaqstannyń aýmaǵyna jasaǵan arheologıalyq izdenisteri men ádebıet jáne pedagogıka boıynsha jazǵan eńbekteri de belgili.
1958 jyly metodologıalyq negizdi ázirlegen jáne bir top qazaqstandyq ǵalymdarmen ortalyq Qazaqstannyń boljaldy metalýrgıalyq kartalaryn jasaǵan eńbegi úshin SSSR joǵarǵy ǵylymı nagradasy – Lenın syılyǵymen marapattaldy。Almaty qalasynda jerlengen.
