Qazaqstan burynan bastap halyqtyń gastronomıalyq talǵamdarynda edáýir kórinis tapqan kóptegen mádenı baılanystarǵa ıe.。
Qazaqstan ózdiginen kópulttymemleket bolǵandyqtan (qazaqtar, orystar, grekter, tatarlar, uıǵyrlar,koreıler, nemister jáne beıbitshilik pen kelisimde ómir súretin kóptegen basqaulttar), munda álemniń ártúrli elderiniń taǵamdary keńinen taralǵan. Oı-pikirlerqaıshylyqtaryna qaramastan, halyqtyń gastronomıalyq qumarlyqtary tek dástúrliqazaq nemese shyǵys baǵyttarymen ǵana shektelmeıdi. Sondyqtan osy keń baıtaqeldiń kez-kelgen qalasynda álemniń ártúrli jáne eń alys aımaqtarynda tanymaltaǵamdardy usynatyn kóptegen dámhanalar, meıramhanalar jáne basqa da oryndardy kezdestirýgebolady. Orys, eýropalyq, shyǵys, azıalyq, panazıalyq jáne tipti amerıkandyqtaǵamdar - qanshalyqty taǵam talǵaǵyshy nemese tek belgili bir dámderdi unatqyshbolsańyz da, munda mindetti túrde sizge qajettiniń barlyǵy tabylady. Alaıda,árıne, bul gastronomıalyq ártúrliliktiń "torttaǵy shıesi" - dala aımaǵynyń ulttyqdámin aıqyn kórsetetinburynan bolǵan jáne bolashaqta bolatyn dástúrli qazaq taǵamdary.
Orys taǵamdary
Birneshe ǵasyrlar boıy eki iri memleket arasyndaǵy tyǵyz mádenıózara qarym-qatynastyń arqasynda jergilikti úı sharýasyndaǵy áıelderdińómirinde tereńdep tamyryn jaıǵan orys ulttyq taǵamdarynan bastaǵanymyz jón. Toıymdylyǵy men qarapaıymdylyǵyna baılanysty orystaǵamdary kez-kelgen qazaqstandyqtyń as máziriniń mańyzdy bóligin quraıdy. Budanbasqa, ǵasyrlar boıy dástúrlerge jáne kóne reseptterge sáıkes daıyndalatyn, túpnusqalyqónimder qosylǵan taǵamdar kóptegen arnaýly meıramhanalarda keń assortımentteusynylady.
Barlyǵy qalaısha pisirildi jáne nenińdámin tatyp baıqaýǵa?
Ómir salty men geografıalyqornalasýy Reseıdegi as máziriniń qalyptasýynda mańyzdy ról atqardy:sańyraýqulaqtar, balyqtar, túrli dándi-daqyldar, kókónister men et úı ortasynda turǵan úlken peshtegi qysh qumyraǵabuqtyryldy, pisirildi.
Kez-kelgen basqataǵamdardaǵydaı, tamaq ishý birneshe satydan turady: árqashan da birinshi bolyp,maıly jáne hosh ıisti, úsh sorpaly, qaımaqpen jáne jańa pisken nanmenqosyp jelinetin dástúrli orys sorpa (borsh, balyq sorpasy, shı sorpasy, qyshqyltym kóje), al ekinshi bolyp, ádette, tushpara, sıyr etinen pisirilgen silikpe, shortan balyǵy nemesepisirilgen bekire, etten jáne sańyraýqulaqtardan pisirilgenáıgili orysbálishteri beriledi .
Árıne, táttiler jáne delıkatestersiz is tynbaıdy. Balmen, tosaptarmen, qyzyl nemese qara ýyldyryqtar qosylǵan názik, úlpildek quımaqtardyń, táttiqalashtardyń jáne qytyrlaq qant shárbatyndaǵy pirándikterdiń, túrli-tústi pastılalardyń, pisirilgen jıdekter menjemisterdiń dámderin tatpaı, qanaǵat etetin jandar óte az.
Dástúrli orys sýsyndardyń da dámderi kem emes: sergitkish kvas, tatymdy jáne ystyq bal qatqan sýsyny, azdap qyshqyldyqty hoshıisti mors jáne jeliktirgish bal shyryny.
Mundaı tamaqtardan keıinádettetaǵam dámine qanaǵattanyp, toqmeıildik sezimge bólenip,uzaqýaqyt boıy esh nárse istegiń kelmeıdi, tek otyryp qyzyqty áńgime-dúken qurý ǵana qolyńnan keledi.
Eýropalyq taǵamdar
Qazaqstandaǵy eýropalyq taǵamdardy qarastyra otyryp, onyń jergilikti turǵyndardyń arasynda kópten beri tanymal jáne suranysqa ıe ekenin tolyq senimmen aıtýǵa bolady. Derlik árbir úshinshi meıramhana nemese dámhana Germanıa, Chehıa, Irlandıa, Anglıa, Italıa jáne Fransıa sıaqty eýropalyq elderdiń taǵamdaryna asa kóńil bóledi. Árıne,qazaq jurtynyńturaqtanǵandám talǵamdaryna sáıkes taǵamdardyas máziri qamtıdy, al ol, jurttausynylǵan gastronomıalyq tańdaýly tamaqtardy qabyldaý, baǵalaý qabileti bolýy úshin jasalǵan.
Eýrazıada eýropalyq taǵamdardyń qaısysyn tatyp qaraýǵa bolady?
Ádette, birinshiden, kez-kelgen meıramhananyń mázirinen tabýǵa bolatyn fransýzdyq et, ıtalándyq pıssa jáne pasta, grek salaty jáne basqa da kóptegen taǵamdar oıǵa keledi. Biraq Qazaqstanda meıramhana bıznesi qarqyndy damyp keledi jáne halyqtyń qyzyǵýshylyǵyn oıatý úshin, aspazdar tamaqqa únemi jańa qosymshalar engizip, as mázirin keńeıtip jáne jetildirip, eýropalyq deńgeıge teńesýge tyrysady. Aıtarym, isteri sáttilikke jetýde!
● Jaıly ıtalándyq meıramhanalar sizderge túrli salyndylary bar brýsketerdi, tańdaýly irimshikterdi jáne antıpasto (ystyq jáne sýyq tiskebasarlar), pastanyń múmkin bolatyn barlyq túrlerin (Karbonaradan fettýchınıge deıin), rızotto, ravıolı, juqa qamyrdan jasalǵan pıssa, sıyr etinen pisirilgen ossobýko jáne basqa da kóptegen dástúrli taǵamdardy usynady.
● Qazaqstannyń túsinigindegi Fransıa dámin tatyp kórý úshin kelesi taǵamdarǵa tapsyrys berý kerek: kısh (ǵajaıyp dámdi bálish), pıaz sorpasyna, ratatýı, tartıflet, nısýaz salatyna, safoılyq Fondú, tańdaýly táttilerge (blanmanje, Eklerler, Súzet quımaqtaryna).
· Tanymal brıtandyq taǵamdar: Wellington sıyr eti, aǵylshyn qoıshynyń bálishi, shoshqa eti, steıkter, lankashırlik qoı eti, sondaı-aq kóptegen dámdi táttiler - krambl, chızkeık, Iorkshır pýddıngi, traıfl jáne lımondy kúrd.
· Qazaqstandyqtar arasynda nemis taǵamdary da tanymal - úırek etinen orama, shnısel, shujyqtar jáne shujyqtyń barlyq túrleri, aısbaın(kókónistermen shoshqa sıraǵy), aqserke balyǵy, arqan balyǵy nemese ár túrli tuzdyqtar qosylǵan tuqy, elzas torty, shtrýdel jáne taǵy basqalary.
Shyǵys taǵamdary: panazıalyq jáne túrki taǵamdary
Talǵamdardyń uqsastyǵyn,ásirese et taǵamdarynyń jáne keremet táttilerdińalýan túrliligin eskere otyryp,Qazaqstanda anaǵurlym ertede shyǵys taǵamdary usynylatyn mekemeler halyq arasynda tanymaldylyqqa ıe bola bastady. Shyǵys taǵamdaryn eki úlken sanatqa bólýge bolady: panazıalyq jáne túrki taǵamdary dep.Birinshi jaǵdaıda qytaı, koreı jáne japon mekemeleri óte tanymal.
Qazaqstannyń koreı meıramhanalarynda taǵamdardyń jáne dámtatymdardyń naǵyz dástúrli dámin tatyp baıqaýǵa bolady, sebebi jıi kezderi sol meıramhanalardyń ıeleri kóne resepterdi saqtap kelgen, barlyq qajet ıngredıentterdi tikeleı Ońtústik Koreıadan ákeletin etnıkalyq koreı adamdary bolady.
Munda dástúrli japon taǵamdary da asa tanymal, olar: sýshı, rolldar,nıgırı, gýnkandar, sashımı, ıakıtorı, tempýra, kespe (ramen, ýdon jáne soba).
Arasynda azıalyq (ózbek, tatar jáne uıǵyr) jáne kavkazdyq (grýzın, armán) ókilderi bar "shyǵys taǵamdary" termınine qazaqstandyqtar áldeqashan mashyqtanǵan bolatyn jáne olarǵa birneshe baǵyttar baılanystyrǵan. Keıde, tipti, Balqan jarty aralynyń taǵamdary da kezdesedi, mysaly - Túrki taǵamdary. Etti jáne ashyǵan sút ónimderin óńdeý jáne daıyndaý tásilderiniń uqsastyǵy jáne de etti-nan taǵamdarynyń moldylyǵy týystastyrady.
· Ózbek taǵamdary - Qazaqstan aýmaǵyndaǵy eń tanymal jáne súıiktileriniń biri. Shyryndy jáne dámdi taǵamdardyńjarqyn alýan túrliligi - onyń eń úzdik túsinigi. Mundaǵy meıramhanalarda bálishterdiń barlyq múmkin túrlerin, samsalardyń, chebýrekterdiń, dolmanyń (júzim japyraǵyna oralyp pisken et), tushparanyń, mampardyń (úzbe kespe), bedana keýaptardyń jáne taǵy basqalardyń dámderin tatýǵa bolady. Qazaqstandyqtardyń ózbek taǵamdarynan eń súıikti tamaǵy - dástúrli ózbek palaýy.
· Grýzın taǵamdary da úlken suranystarǵa ıe, aıyryqsha nan ónimder men dámdi irimshikterge qumar jandar arasynda. Mindetti túrde hachapýrı, phalı, lobıo, sasıvı taýyqpen, chahohbılı, qoıý jáne hosh ıisti harcho sorpasy, eń dámdi hınkalı, sasebelı tuzdyǵymen et jáne galdik sısılý (qýyrylǵan balapan) jep kórińiz.
· Uıǵyr taǵamdary kólemdi mólsherimen jáne alýan túrli taǵamdardyń taza, hosh ıisti dámimen, shynymen de, qýantady: sambýsa, gán-fán (et pen kókónister qosylǵan dámqosarmen kúrish), káýap (qoı etinen), chýshýrá (uıǵyr tushparasy), dapandjı, laǵman, gampan, saı (quramynda túrli dámdeýishter jıyny, et pen kókónister qosyndysynan turatyn uıǵyr toppıngi).
Sonymen qatar, qazaqstandyqtar hosh ıisti sháıdi táttilermen qosa ishýdi jaqsy kóredi, sondyqtan túrki taǵamdary da jergilikti gastronomıalyq mentelıtetke saı keledi. Derlik ár jerde tańdaýly shyǵys táttileriniń dámderin tatýǵa bolady, mysaly, quramdarynda jańǵaqtar, bal, keptirilgen jıdekter jáne jemis shyryny bolǵan sherbet, pahlava nemese rahat lýkým qaıtalanbas jáne umytylmas dámge ıe.
Qorytyndylaı kelsek, bul, keremet elburynan bastap halyqtyńgastronomıalyq talǵamdarynda edáýir kórinis tapqan kóptegen mádenıbaılanystarǵa ıe.Ǵasyrlar boıy mádenıetterdiń, halyqtardyń jáne salt-dástúrlerdiń qıylysqan orny bolyp keletin Qazaqstanda eýropalyq taǵamdardan bastap, panazıalyq teńiz ónimderine deıin derlik barlyq elderdiń taǵamdarynyń óz ókilderi bar.
