Qazaqstan Respýblıkasy – prezıdenttik basqarý nysanyndaǵy birtutas memleket. Konstıtýsıaǵa sáıkes, bizdiń el ózin adam jáne onyń ómiri, quqyqtary men bostandyǵy eń qymbat qazynasy sanalatyn demokratıalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady.
Qazaqstan táýelsizdigin 1991 jyly 16 jeltoqsanda aldy. El astanasy – Astana qalasy. Memlekettik tili – qazaq tili. Orys tili ultaralyq qarym-qatynas tili mártebesine ıe. Aqsha birligi – teńge.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti – memlekettiń basshysy, onyń ishki jáne syrtqy saıasatynyń negizgi baǵyttaryn aıqyndaıtyn, sonymen qatar, el ishinde jáne halyqaralyq qatynastarda Qazaqstannyń atynan ókildik etetin memlekettiń eń joǵary laýazymdy tulǵasy. Prezıdent – halyq pen memlekettik bılik birliginiń, Konstıtýsıanyń myzǵymastyǵynyń, adam jáne azamattyń quqyqtary men bostandyqtarynyń nyshany jáne kepili.
Úkimet Qazaqstan Respýblıkasynyń atqarýshylyq bıligin júzege asyrady, atqarýshy organdar júıesin basqarady jáne olardyń qyzmetine jetekshilik jasaıdy.
Zań shyǵarý qyzmetin turaqty negizde jumys jasaıtyn eki palatadan – Senattan jáne Májilisten turatyn Qazaqstan Respýblıkasynyń Parlamenti júzege asyrady. Senat konstıtýsıalyq zańda belgilengen tártippen ár oblystan, respýblıkalyq mańyzy bar qaladan jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń astanasynan eki adamnan ókildik etetin depýtattardan quralady. Senattyń on depýtatyn, onyń ishinde beseýin Qazaqstan halqy Assambleıasynyń usynysy boıynsha Respýblıka Prezıdenti taǵaıyndaıdy. Májilis konstıtýsıalyq zańda belgilengen tártippen aralas saılaý júıesi boıynsha: birtutas jalpyulttyq saılaý okrýginiń aýmaǵy boıynsha proporsıonaldy ókildik etý júıesi boıynsha, sondaı-aq birmandattyq aýmaqtyq saılaý okrýgteri boıynsha saılanatyn toqsan segiz depýtattan turady. Senat depýtattarynyń ókilettilik merzimi – alty jyl, Májilis depýtattarynyń ókilettilik merzimi – bes jyl.
Ákimshilik-aýmaqtyq qurylymy boıynsha el 17 oblystan jáne respýblıkalyq mańyzy bar 3 qaladan turady.
Qazaqstan halqynyń sany 20 mıllıon adamnan asady. 2021 jylǵy ulttyq halyq sanaǵynyń qorytyndysy boıynsha Qazaqstan halqynyń etnıkalyq quramy tómendegideı: qazaqtar – 70,4%, orystar – 15,5%, ózbekter – 3,2%, ýkraındar – 2%, uıǵyrlar – 1,5%, nemister – 1,2%, tatarlar – 1,1%, ázerbaıjandar – 0,8%, kárister – 0,6%, túrikter – 0,5%, dúngender – 0,4%, belorýstar – 0,4%, tájikter – 0,3%, kúrdter – 0,3%, poláktar – 0,2%, qyrǵyzdar – 0,2%, sheshender – 0,2%, basqa ulttar – 1,4%.
2 mln. 724,9 myń sharshy shaqyrym aýmaqty alyp jatqan elimiz álem elderi arasynda jeriniń kólemi boıynsha toǵyzynshy orynda. Soltústigi men batysynda elimiz Reseımen – 7 591 shaqyrym (álemde qurǵaqtaǵy eń uzyn úzilissiz shekara), shyǵysynda Qytaımen – 1 783 shaqyrym, ońtústiginde Qyrǵyzstanmen – 1 242 shaqyrym, Ózbekstanmen – 2 351 shaqyrym jáne Túrikmenstanmen – 426 shaqyrym shekara arqyly shektesedi. Qurǵaqtaǵy shekarasynyń jalpy uzyndyǵy – 13 200 shaqyrym.
Qazaqstan – álemdik muhıtpen tikeleı jalǵaspaıtyn álemdegi eń iri el. El aýmaǵynyń aýqymdy bóligin – 44%-yn shólder jáne 14%-yn shóleıtti jerler alyp jatyr. Dalalyq jerler Qazaqstan aýmaǵynyń 26%-yn, orman-toǵaılar 5,5%-yn quraıdy. Qazaqstanda 8,5 myń ózen bar. Kaspıı akvatorıasynyń soltústik-shyǵys bóligi respýblıka shegine kiredi. Aral teńizi Qazaqstan men Ózbekstan arasynda bólingen. Qazaqstanda úlken jáne shaǵyn 48 myń kól bar. Onyń eń irileri – Aral teńizi, Balqash, Zaısan jáne Alakól. Muhıttardan alystyǵyna baılanysty eldiń aýa raıy kúrt kontınentaldy bolyp keledi.
Elimizdiń mıneraldyq-shıkizattyq bazasy 5000-nan astam ken ornynan quralady, olardyń boljamdy quny ondaǵan trıllıon AQSH dollaryna baǵalanady. Respýblıka álemde myrysh, vólfram jáne barıttiń barlanǵan qory boıynsha – birinshi oryn, kúmis, qorǵasyn jáne hromıt qory boıynsha – ekinshi, mys jáne flúorıt boıynsha – úshinshi, molıbdennen – tórtinshi, altyn qory jóninen altynshy oryn alady.
Sonymen qatar, Qazaqstan batys oblystarda shoǵyrlanǵan munaı men gazdyń aıtarlyqtaı mol (anyqtalǵan munaı qory jóninen álemde 9-orynda tur) qoryna ıe. Sonymen qatar, respýblıkamyz kómir qory boıynsha 8- orynda jáne ýran qory boıynsha 2-orynda.
Qazaqstan álemdegi eń jetekshi astyq eksporttaýshylar ondyǵyna kiredi jáne un eksporttaýdan da kósh bastaýshylardyń biri sanalady. Egin sharýashylyǵy soltústikte damyǵan – egistiktiń 70 %-y bıdaı, arpa, tary sıaqty dándi jáne tehnıkalyq daqyldarǵa tıesili. Eldiń ońtústiginde kúrish, maqta, temeki ósiriledi. Sonymen qatar, Qazaqstan óziniń baýlarymen, júzimdikterimen jáne baqsha ónimderimen de málim. Aýyl sharýashylyǵynyń jetekshi salasy mal sharýashylyǵy bolyp sanalady
Táýelsizdik alǵan 1991 jyldan beri jan basyna shaqqandaǵy jalpy ishki ónimi (İJÓ) 20 esege – 700 AQSH dollarynan 14 myń dollarǵa deıin ósti. Brıtandyq mamandardyń baǵalaýynsha, HHİ ǵasyrdyń alǵashqy onjyldyǵyndaǵy eń qarqyndy 25 damýshy ekonomıka arasynan Qazaqstan tek Qytaı men Katardy ǵana alǵa salyp, 3-oryn alady. Búkilálemdik banktiń jiktemesine sáıkes, respýblıkamyz tabys deńgeıi ortashadan joǵary elder tobyna endi.
Táýelsizdik jyldary Qazaqstanǵa 200 mlrd. dollar shetel ınvestısıasy tartyldy, bul – Ortalyq Azıaǵa salynǵan ınvestısıanyń 70% mólsheri. Eldiń altyn-valúta rezervi 2015 jylǵy maýsym aıynyń basynda 98 mıllıard AQSH dollaryn qurady, sonyń 69 mıllıard dollardan astamy Ulttyq qorǵa tıesili.
Bıznes júrgizý sharttary boıynsha Búkilálemdik bank reıtıńinde Qazaqstan 2014 jyly 50-oryndy ıelendi. Al Menedjmentti damytýdyń halyqaralyq ınstıtýtynyń (İMD) jahandyq básekege qabilettilik reıtıńinde respýblıkamyz 2015 jyly Ispanıa, Túrkıa, Italıa jáne ózge de kóptegen elderdiń aldyna shyǵyp, 34-orynǵa taban tiredi.
Eksporttalatyn basty taýarlar – ken óndirý, otyn-energetıka, metalýrgıa jáne hımıa ónerkásipteriniń, sondaı-aq astyq ındýstrıasynyń ónimderi. Respýblıkanyń saýda salasyndaǵy negizgi seriktesteri – Reseı, Qytaı, Eýropa jáne TMD memleketteri.
Ekonomıkany ártaraptandyrý úshin elde ındýstrıalyq-ınnovasıalyq damý baǵdarlamasy tabysty júzege asyrylýda. Osy baǵdarlamaǵa sáıkes, búkil el boıynsha burynǵy kásiporyndar men óndiris oryndary jańǵyrtylyp, jańalary ashylýda.
Qazaqstan eldiń qurlyqtaǵy basty baılanystyrýshy býyn retindegi tarıhı rólin jańǵyrtyp, ony óńirdiń asa iri iskerlik jáne tranzıttik habyna – Eýropa men Azıa arasyndaǵy ózindik kópirge aınaldyrýǵa tıis «Jańa Jibek joly» atty aýqymdy jobany júzege asyrýda, ol.
Memleket basshysy 2014 jyly «Nurly jol» aýqymdy ınfraqurylymdyq qurylys baǵdarlamasyn jarıalady. Ol Qazaqstannyń óńirlerin kúre joldarmen baılanystyryp, logıstıkalyq, áleýmettik jáne ındýstrıalyq ınfraqurylymdardy jańǵyrtýǵa baǵyttalǵan.
Qazaqstan «Ult jospary – 100 naqty qadamdy» júzege asyrýǵa kiristi. Bul jumystar Bes halyqtyq reformany – kásibı memlekettik apparat qalyptastyrý, zań ústemdigin, ındýstrıalandyrý men ekonomıkalyq ósimdi, birtektilik pen birlikti, esep berýshi memleket qurýdy qamtamasyz etý isin júzege asyrý maqsatynda túbegeıli ózgeristerdi qarastyrady.
Eldi aýqymdy áleýmettik jańǵyrtý júzege asyrylyp, jańa mektepter, kásiptik kolejder men ýnıversıtetter salynýda. Zamanaýı medısınalyq klınıkalar men aýrýhanalar ashylyp, halyqty áleýmettik qoldaý júıesi jetildirilýde.
Búgingi tańda respýblıkada 130 etnos ókili ómir súredi, ultaralyq qarym-qatynastardyń úılesimdiligi jónindegi konsýltatıvtik-keńesshilik organ – Qazaqstan halqy Assambleıasy tabysty jumys jasaýda. Astanada turaqty negizde Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń sıezeri ótedi.
Elimiz Ortalyq Azıadaǵy kóshbasshy bola otyryp, óńirdegi turaqtylyqtyń nyǵaıýyna úlken úles qosýda. Respýblıka álemdik deńgeıde de zor tabystarǵa qol jetkizip keledi. Muny Qazaqstannyń EQYU-ǵa tóraǵalyq etýi men 2010 jylǵy jeltoqsan aıynda Astanada osy bedeldi halyqaralyq uıymnyń samıtin ótkizýi dáleldeıdi. EQYU-nyń azıalyq balamasy – AÓSSHK jobasyn iske qosý eldiń mańyzdy bastamasyna aınaldy. Qazaqstannyń ıslam álemindegi jetekshi uıym – IYU tóraǵasy retindegi jasampaz qyzmeti de oń baǵa aldy. Sonymen qatar, elimiz jahandyq antıadrolyq qozǵalysta jalpyǵa moıyndalǵan kóshbasshy bolyp sanalady.
Qazaqstan – Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqtyń múshesi.
Ekonomıkanyń barlyq salasyndaǵy turaqty ósim, halyqaralyq deńgeıde moıyndalý, saıası turaqtylyq qazirgi Qazaqstan qoǵamynyń ósip-órkendeýiniń negizine aınalyp otyr. Qazaqstan – óziniń mádenı dástúrlerin saqtaǵan jáne zor jasampaz áleýetin qazirgi álemde tabysty júzege asyryp otyrǵan, bolashaqqa umtylǵan el.
