Kóshpendi halyqtardyń ámbebap sýsyndary shóldi qandyryp, ashtyq seziminen qutqarady.
Kóptegen zamanaýı dıetologtardyń aıtýy boıynsha, sút jáne ashymaly sút ónimderiniń aǵzaǵa tıgizer paıdasy shamaly, tipti eresek adamdarǵa sút ónimderin paıdalanýdyń asa mańyzdylyǵy joq. Degenmen dana ata-babamyz kerisinshe oılaǵan. Ulan-ǵaıyr dalanyń erkin turǵyndary úshin sút ónimderi - ystyq kúnde shóldi basyp, ashtyq sezimnen arylýǵa kómektesetin, aǵzany aqýyz ben dárýmenderge qanyqtyratyn, uzaq saparlarda kúsh-qýattyń sarqylmas kózi bolǵan taptyrmas azyq edi.
Qymyz
Baılyq pen jomarttyqtyń belgisi, qazaq halqynyń eń tanymal ulttyq sýsyny, dárýmender men paıdaly mıkroaǵzalardyń qaınar kózi bıeniń sútinen jasalǵan sýsyn – qymyz. Qymyzdy ázirleý ońaı emes, ol úshin tájirıbe men arnaýly tehnologıa qajet. Biraq daıyndalý qaǵıdasy qarapaıym – qyshqyldy bakterıalarmen ashytylǵan bıe súti birshama ýaqyt urshyq tárizdi arnaıy ydysta, qarańǵy jerde tundyrylyp turady. Qymyzdyń durys ashytylýyn qamtamasyz etý úshin ony ýaq-ýaq shaıqap turý qajet. Ǵajaıyp sýsyn jasaý tásilderi men ashytý merzimi, súttiń maılylyǵyna qaraı 40-qa jýyq túrge bólinetinin eskerte ketý kerek.
Qymyz shól men ashtyqty birden basatyn nárli sýsyn. Tańqalarlyq quramynyńarqasynda kóptegen dertke daýa bolardyq naqty emdik qasıetterge de ıe:
- İshek mıkroflorasyn qalyptastyrady;
- Gemoglobın mólsherin arttyrady;
- Júıke júıesin qýattandyrýǵa septigin tıgizedi;
- Ókpe aýrýlarynan saqtandyrady;
- Mastyq belgilerin jeńildetedi (qymyz alkogólden týyndaǵan qandaǵy elektrolıtter men qorektik zattardyń jetispeýshiligin joıatyny ras)
Budan bólek, qazaq halqynyń qymyz ishýmen baılanysty eki tamasha dástúri bar. Saýyn maýsymynyń basy men sońynda jora-joldas pen týǵan-týystar jınalyp, «alǵashqy» jáne «sońǵy» qymyzdy bólisip ishedi, izgi tilekter aıtylady. Sóz arasynda qazirde Taraz qalasynda Evropalyq Odaqqa, Polshaǵa jáne Bolgarıaǵa eksporttalatyn tańdaýly qymyz óndiriletinin aıtpaı kete almaımyz.
Shubat
Bul erekshe sýsynnyń dám baılyǵyn tolyq seziný úshin bappen, asyqpaı ishý kerek. Shubatty qarapaıym ádispen óńdelgen túıe sútinen daıyndaıdy: jańa saýylǵan sútke aldyn ala daıyndalǵan uıytqy qosylyp, arnaıy ydysqa quıylyp, ashytylýy úshin qarańǵy jerge qoıylady (baǵzy zamandarda teriden jasalǵan saba, keıinirek aǵashtan nemese qyshtan jasalǵan ydystar keń qoldanysta boldy). Birneshe kúnnen keıin shubat óziniń daıyn qalpyna jetip, qoıý ári birtekti sýsynǵa aınalýy úshin, uzaq ýaqyt aralastyrylady. Osydan keıin sýsyn paıdalanýǵa daıyn! Shubattyń da paıdasy shash etekten.
- Eń bastysy - shubatty qazaq qyzdary onyń sulýlyqty saqtaýǵa járdemdesetin erekshe qasıetteri úshin jaqsy kóredi. Ol bet terisin nárlendiredi, jumsartady jáne ony proteındermen, dárýmendermen, tabıǵı karotınmen, mıneraldarmen tolyqtyrady. Munyń bári terini qatty jel men kún sáýlesiniń áserinen qorǵaıdy. Onyń ústine, shubat dermotıt pen seboreıa sekildi teri aýrýlaryna taptyrmas em.
- Sýsyn asqorytý júıesine jaqsy áser etedi.
- Uıqy beziniń jumysyn qalypqa keltiredi, sondyqtan qant dıabetimen aýyratyn adamdarǵa usynylady.
- Qany az adamar úshin óte paıdaly.
Aıran
Bul tek qazaq kóshpendileri arasynda ǵana emes, búkil túrki halyqtaryna tanymal sýsyn. Daıyndaý barysy óte qarapaıym bolǵanymen, tıgizer paıdasy orasan zor. Tipti uzaq joryqtarda aıran negizgi as bolyp sanalǵan. Basqa taǵamdar jaramsyz bolyp jatqanda, qoıý ári dámdi aıran barlyǵyn ashtyq pen shólden qutqaratyn. Aırandy súttiń barlyq túrinen daıyndaıdy, qaınaǵan biraq jyly sútke uıytqyny qosyp aralastyrady. Jaqsylap aralastyrylǵan aıran 2-3 saǵatqa «tynyǵady», osy kezde ol qoıýlanyp, erekshe dámge ıe bolady. Kóptegen dıetologtar, aırannyń paıdasy mol ekenin málimdeıdi:
- Turaqty tutyný barysynda aıran holesterınniń tómendeýine, artyq salmaqtan arylýǵa kómektesedi. Munyń barlyǵy adamnyń syrt kelbetine jaqsy áserin tıgizetini anyq.
- Dárýmenderdiń kóp mólsherde bolýy ımýnıtetti kóterip, ınfeksıalyq aýrýlarǵa qarsy kúresýge járdemdesedi.
- Asqazannyń as qorytý qyzmetin jaqsartady.
- Qan qysymyn retteıdi.
Qatyq
Qazir bul dámdi ashymaly sút ónimin Qazaqstannyń kez –kelgen dúkeninen satyp alýǵa bolady, ol qoıý, jeńil, kilegeıli, ótkir ıisi joq jáne óte dámdi taǵam. Naǵyz qazaq qatyǵyn daıyndaý úrdisi 2 kezeńnen turady: pisken sút uıytqymen aralastyrylyp, jyly jerge 6-8 saǵatqa qoıylady. Kelesi kúni qatyq daıyn bolýy úshin dál solaı jyly jerde turǵan kúıinde, súttiń jańa bóligine aldyńǵy uıytqy qosylyp tyndyrylady. Úshinshi kúni dámi til úıirer naǵyz ulttyq qatyq daıyn bolady. Ol ásirese úlken býynnyń súıikti asy, sebebi - ol egde jasta paıda bolatyn kóptegen aýrýlardyń emi. Qatyqtyń quramyndaǵy temir, magnıı, fosfor jáne kremnıı ımýnıtetti kóterip, búırektegi tastardyń paıda bolýynyń aldyn alady, zat almasýdy rettep súıek aýrýlaryn jeńildetedi, ishek mıkroflorasyn qalypqa keltirip, patogendi bakterıalarmen jaqsy kúresedi, terini nárlendirip, bet-álpetti jaqsartady.
