Qańtar jyldyń basy bolǵanymen, kól-kósir dastarqanmen shyrsha toıyn toılaǵan qazaq osy aıda toı jasaı bermeıtin. «Qańtarda otaý qurmaıdyny» bala kezden estip kelemiz. Statısıkalyq málimetter boıynsha da, dúnıe júzinde nekege otyrý rásimi múlde az ótetin aı qańtar eken. Qazaqtar ǵana emes, ózge ulttarda da qańtar úılenýge asa qolaıly ýaqyt sanalmaǵan. wday.ru saıtynyń jazýynsha, qańtarda nekeleskenderdiń erte jesir qalýy múmkin degen senim de bar eken.
Qazir buǵan kóp adam sene qoımaıtyn sıaqty. Qystyń qaqaǵan aıazynda da toı tolastamaıtyn boldy. «Qańtarylyp qaladyny» eskermeıtin toıshyl qaýym qyz uzatyp, kelin alýdan basqa da qýanyshtyń túr-túrin dástúrli toıǵa aınaldyryp jiberdi.
«Shanshar» ázil-syqaq teatrynyń akteri Júsip Aqshora 200-250 adamnyń basyn qosyp, súndet toı, besik toı jasaıtyn ata-ananyń kóbeıgenin aıtady. Ázilkeshtiń pikirinshe, úılený toıy men uzatý toıdy ǵana jasaǵan oryndy eken.
«Toıdy toqtatý kerek. Jartysynan kóbin alyp tastaý kerek. Úılený toıy men uzatý qalsyn. Burynda súndet toı degen bolmaǵan edi ǵoı. Mal soıyp, quran oqytyp, aqsaqaldardyń batasyn alsa boldy. Besik toıdyń ne keregi bar? Kezinde bes kempir kelip, besikke salyp, kámpıtin shashyp ketetin», deıdi akter.
Óner ıesi toıǵa shaqyrylǵan qonaqtyń barlyǵy qýanyshty bólisý úshin shyn nıetimen kelmeıtinin de sóz etti.
«Qazir 200-250 adam shaqyrasyń. Alystaǵy aǵaıyndaryńdy shaqyrasyń. Olardyń barlyǵy shyn nıetimen qýanyp kele jatyr deısiń be? «Bále boldy ǵoı osy. Ótkende ǵana toı jasap edi» dep keledi. Jolda da neshe túrli jaǵdaı bolady, qaıtys bolǵandar da bar. Iýbıleı degen de bar. Bireýdiń týǵan kúniniń kimge ne keregi bar? Týsań óziń úshin týdyń», deıdi akter.
Bul aıda toı-tomalaq, mereke, dýmannyń bola bermeıtininiń bir sebebi – halqymyzdyń ómir súrý saltymen de baılanysty. Qys qaharyna mingen, erekshe sýyq aýa raıy kóshpendi ómir súrgen aǵaıynnyń aýyl arasyndaǵy baılanysyn qıyndatyp, kópshilik bul aıda úı arasynan alystaı bermeıtin bolǵan. Osy kezeńde mal tóldep, malmen tańy atyp, kúni batqan qazaqtyń beıneti de kóbeıetin. Saryshunaq aıazda jańa týǵan tóldi úsirip almaý, tún balasy býaz maldy kúzetip shyǵý degen jaýapkershilik toı toılaýǵa moıyn burǵyzbaǵan da bolar.
Biz munyń kúndelikti tirshilikke qatysty jaǵyn ǵana aıtyp óttik. Qańtarda toı jasamaýdyń basqa bir biz bilmeıtin sebebi bar ma eken degen oımen ulttyq ádet-ǵurpymyzdy zerttep júrgen etnograf retinde, jýrnalıs-jazýshy, Qazaqstan Pedagogıkalyq Ǵylym Akademıasynyń akademıgi, profesor Marat Toqashbaevtyń pikirin suraǵan edik.
– Marat aǵa, ulttyq ádet-ǵurpymyzdy zerttep júrgen etnograf retinde «Qańtar» uǵymyna qatysty túsinik bere ketińizshi?! Buryn qańtarda toı jasamaıtyn, úılenbeıtin, qazir oǵan qaramaıtyn boldy, «qańtarylyp qaladynyń» qanshalyqty áseri bolatynyn ómirde baıqaǵan kezińiz boldy ma? Kórseńiz, mysal keltirseńiz? Munyń shyǵý tegi qalaı? Tek qana tabıǵı jaǵdaımen baılanysty ma?
– Iá, qazaq halqynda ejelden «qańtarda qyz bermeıdi» degen nanym bar. Onyń dinı astary joq. Ol eń aldymen qystyń qatań tabıǵı ereksheligine jáne turmystyq qıynshylyqtarǵa baılanysty. Óıtkeni jeltoqsannyń aıaǵynda jaryq kún merzimi barynsha qysqaryp, tún barynsha uzaratynyn bilemiz. Qańtar aıynda «Kún – jazǵa, sýyq – aıazǵa betteıdi» demekshi, eń borandy, sýyq kezeń keledi. Mundaı kezde qyz uzatyp, kelin túsirip shattyqqa kenelý de qıyn, ásirese jol júrmegen abzal. Kúnniń qysqalyǵynan tez kóz baılanyp, qarańǵy túsip ketedi. Ásirese qubylyp turatyn aýa raıynda bul óte qaýipti. Ertede mal sońynda júrgenderdiń arasynda adasyp ketip úsip óletinder de az bolmaıtyn. Sondyqtan da «qańtarda uzatylǵan qyz qańtarylyp qalady» dep saqtandyrady. Al qazirgideı jol kólik salasy damyǵan shaqta ondaı saqtandyrýdyń máni kete bastaǵan syńaıly. Sonda da óz basym áli kúnge qańtarda uzatylǵan qyz kórgen emespin. Sirá, búgingi qazaqtar da ata-babanyń dástúrlik jolynan ajyraǵysy kelmeıtin tárizdi. Qyz uzatýdaǵy basty eskeretin nárse jol uzaq bolyp, amalsyz jolaı qonaı-túneı júretin jaǵdaıda ákesi sharıǵat jolymen qyzy men kúıeý balanyń nekesin qıdyrtyp attandyrady.
Kúnniń barynsha qysqaryp, baılap qoıǵandaı qańtarylyp turyp qalýyna baılanysty bul aıdy «qańtar» dep ataǵan. Budan keıin kún qaıtadan uzara bastaıdy. Dana halqymyzdyń «qańtarda kún qarǵa adym uzarady» degen sózi osyǵan dálel.
Mal baqqan qazaq oı da baqqan, ózine tán danalyǵy, boljamy qaǵazǵa kóp túspese de aýyzdan aýyzǵa taraǵan. Kúnniń shyǵýy men batýyn, aýa raıynyń qubylýyn esh qurylǵysyz-aq shamalap bilgen babalar tájirıbesine súıenip, qazaqy túsinikke saı boljam jasaıtyn juldyzshylar qazirgi tehnologıasy qaryshtap damyǵan zamanda da bar. Sózimizdiń tuzdyǵy retinde Almaty-akshamy gazetiniń «Qazaqy paıym» aıdarynyń turaqty sholýshysy Sársenbek Bekmuratulynyń qańtar aıyna qatysty jazǵanyn keltireıik:
– «Qańtar kelmeı, qarǵa jarymaısyń» degen qańtar aıy ortasynan aýdy. Biraq qańtardyń aıazdy da, qardy da qańtarýǵa ázir áli keler emes. Qazaq esepshileri kún men túnniń qysqarýy men uzarýyn baqylap, «Shildede kún shil adym qysqarady» (shildeniń 22-nen bastap), «Qańtarda kún qarǵa adym uzarady» (qańtar aıynyń 22-nen bastap) dep esep jasaǵan. Kún men túnniń teńelýin, qysqarýyn, uzarýyn durys anyqtaý halyqtyń turmysy men sharýasyna aıtarlyqtaı yqpal etedi. Mysaly, kún aınalyp, shyǵystan shyǵyp, batystan batady, jańa aı batystan týyp, batystan batady. Tabıǵattyń bul syrlaryn qazirgi zamanǵy astronomıa ǵylymy da dáleldep otyr. Qańtardyń 20 jańasynan Toqyraý amaly kórinis beredi. Muny «qara sýyq» dep te ataǵan. Úskiriktiń asa qatty kezi. Bul amaldy «qyzyl soǵyp tur» dep te, «qyzyldatyp tur» dep te ataıdy. Osy mezgilde aıaz betti qaryp, úskirik jalap turady. Aǵash butaqtaryna súńgi qatyp, qar kesh batqansha qylaýlap jaýady. Qysqy toqyraý mezgili bolǵandyqtan toqyraý dep atalsa kerek. Esepshiler osy amaldan bastap kúnniń uzarýy qarqyn alady dep sanaǵan. Toqyraýdyń taǵy bir aty – qylaý. Aspan deneleriniń qozǵalysyna qaraǵanda aldaǵy aptada Almatyda jylylyq saqtalady. Aıdyń ortasy bolǵandyqtan jaýyn-shashyn kórinis berýi de ǵajap emes...
