Jetistiktiń syry - fın halqynyń mentalıtetinde...
Bireý baıqap, bireý baıqamaǵan bolar. Ótken 2016 jyldyń aıaǵynda kórshi Qyrǵyzstan parlamentinde eldegi bilim berý isiniń ahýaly talqylanyp, birqatar depýtattar tarapynan Fınlándıanyń oqý-bilim júıesin zerttep, solardan úırenip, úlgi alý máselesi kóterildi.
Nege qyrǵyz parlamentarııleri Amerıkadan ne Japonıadan nemese úırenshikti Reseıden emes fın elinen úırený kerek dedi. Sebebi, olar qazirgi kúni tańda sýomı (fın) eliniń bilim júıesi Eýropany bylaı qoıǵanda, búkil álemde eń ozyq júıe sanalatyny jaqsy biledi. Halyqaralyq asa bedeldi PISA (Oqýshylardyń bilim deńgeıin baǵalaý) baǵdarlamasy birneshe ret synaq ótkizip baıqaǵanda fınlándıalyq oqýshylary basqalarǵa qaraǵanda anaǵurlym joǵary deńgeıdi, ıaǵnı bilimdi ekendikterin kórsetken.
Al, búgingideı ǵaryshqa kóterilip, Marsqa qol sozǵan, alaqandaı uıaly telefonnyń túımesin basyp, dúnıeniń tórt buryshymen tildesip otyrǵan zamanda bilim men ǵylymyn damytqan, ozyq tehnıka men tehnologıany ıgergen eldiń ozary daýsyz.
Bul kádimgi ózimiz jıi aıtatyn: «Bilimdi eldiń aldy jaryq, bilimsiz eldiń kúni ǵarip!» degen qanatty sózdiń ómirdegi dáleli.
Jasyratyny joq, búgingi tańda bizdiń Qazaqstan úshin de bilim berý salasy - eń bir mańyzdy sala. Munyń muń-muqtajy da shash-etekten. Sol sebepti aıtylyp júrgen tilek-usynys jeterlik, syn men shaǵym da az emes. Sanap qarasaq, elimiz táýelsizdik alǵannan bergi shırek ǵasyr ishinde bilim men ǵylym salasyn basqarǵan 13 mınıstr aýysypty, 14-shisi qyzmet etýde. Obalyna ne kerek, olardyń árqaısysy da shama-sharqynsha bilim berý men oqytý isin jaqsartýǵa umtyldy. Ótken keezeń ishinde bilim berý júıesinde birqatar reformalar jasylyndy. Mektepter úshin buryńǵy oqýlyqtardan bas tartyp, tól oqýlyqtarymyzdy engizdik. Álemdik tájirıbege súıenip, «tıimdiligin» eskerip, emtıhandardy test arqyly alatyn boldyq. Oqýshylar mazmun-maǵynany bylaı ysyryp qoıyp, test suraqtary men jaýaptaryn jataýǵa kóshti. Aldyńǵy qatardaǵy elderge eliktep, on eki jyldyq bilim júıesine bet burdyq. Osyndaı qyraý jumystar atqarylsa da, áli kúnge bilim berý salasynyń ońalyp, tórt aıaǵyn teń basyp ketkeni baıqalmaıdy. Buryńǵysynsha jetistikten góri, jetispeýshilik, kemshilik kóp. Nege? Nelikten? Ne sebepti? Mundaı kókeıtesti suraqqa bir sózben jaýap berý qıyn.
Bálkim, bizge de qyrǵyzstandyq depýtattar aıtyp otyrǵandaı Fınlándıanyń bilim berý júıesine nazar aýdaryp, zerttep, zerdelep, sonyń paıdaly jaqtaryn ózimizge engizgen durys shyǵar.
Endeshe, «jaqsyny kórmek úshin, bilmek úshin» demekshi, fın eliniń oqytý-bilim berý júıesine úńile qarap, baǵamdap kóreıik.
Sarapshy jáne taldaýshy mamandar «Fınlándıa ekonomıkasynyń qaryshtap damýynyń (onyń ishinde bilim berý júıesinde oza shaýyp, bıik jetistikterge jetýiniń) sebep-syry bul el tańdaǵan ekonomıkalyq-áleýmettik modelde, halqynyń: eńbeksúıgishtik, tıanaqtylyq, zańdy syılaıtyn tártiptilik, orynsyz ysyrapqa jol bermeıtin – únemshildik, jańaǵa-ınnovasıaǵa umtylýshylyq, únemi ózin-ózi jetildirip otyrý sıaqty ulttyq mentalıtetinde, tabıǵı bolmys-bitiminde jatyr» desedi. Sondaı-aq, sýomı elindegi saıası turaqtylyq, ekonomıkanyń ashyqtyǵy, jetilgen ınfraqurylym, telekomýnıkasıa jáne básekege qabiletti joǵary sapaly ónimder shyǵaratyn kásiporyndardyń ǵylymı-tehnıkalyq ortalyqtarmen, ýnıversıtettermen tyǵyz baılanysta jumys isteýi t.b. mańyzdy faktorlar ekenin aıtady.
Osyndaıda eske túsedi. Sonaý sekseninshi jyldary Máskeýde fın stýdentterimen oqyǵanymyz bar. Sonda olardyń asyqpaı bappen sóıleıtinin, qyzýqandylyqqa jol bermeıtinin, qaı sharýany da uqyptylyqpen, bappen atqaratynyn kórip, «ne degen jaıbasar halyq?» dep tańdanatynbyz. Al, ózderi ázildep: «Biz is bolmasa sózge joqpyz. Bizdiń fınder bir-birine eki aýyz ǵana sóz aıtady. Úsh aýyz sóz aıtqan kisini «myljyń» dep ataıdy» deıtin.
Ózderi únemi aıtanyndaı, «el damýynyń lokomatıv» dep esepteıtindikten Fınlándıa úkimeti oqytý men bilim berý isine aıyryqsha mán beredi. Ulttyq tabystyń 6-7 paıyzy, memlekettik búdjettiń 15 paıyzy bilim qarjylandyrýǵa jáne damytýǵa jumsalady. Bilim berý júıesiniń aldyna: «jastardy sapaly túrde oqytyp, olardyń boıyna túrli qabylet-qarymdy darytyp, ómirge beıimdep, daıarlaý búkil el turǵyndarynyń saýattylyǵyn kóterý» degen jaýapty mindet júktelgen. Munda qaı jasta da oqý kesh emes, sondyqtan úzdiksiz bilim berý oqytý júıesi qalyptasqan.
Muǵalim – bilim berýdiń qozǵaýshy kúshi
Fın elinde osydan qyryq jyl buryn bilim salasyndaǵy reforma qolǵa alynyp, zamanǵa saı jańa mektepter salynyp, oqýlyqtar jaqsartylǵanymen, oılaǵandaı ilgerileý men nátıje baıqalmaǵan. Sonda bilim berý isine jaýapty basshylar jáne mamandar jan-jaqty saralap, zerttep kórgende bar kiltıpan – sabaq beretin muǵalimde bolyp shyqqan. Sóıtip, dereý muǵalimniń qoǵamdaǵy oryn men mártebesin kóterý isi qolǵa alynyp, olardyń jalaqysy kúrt ósirilgen.
Sońǵy málimetterge súıensek, Fınlándıada fın tiliniń oqytýshysy aıyna 3600 eýro, al pán muǵalimderi 4100 eýro jalaqy alady eken. Jańadan jumysqa qabyldanǵan jas ustazdyń ózine 3000 eýrodaı jalaqy tólenedi.
Sonan soń mektep muǵalimderi esep berý, jospar jasaý sıaqty túrli qaǵaz basty jumystardan bosatyldy. Joǵarydan kelip olardyń jumystaryn tekserip otyratyn ınspektorlar taratyldy. Attestasıadan ótkizý toqtatyldy. Muǵalimderdiń ózderine oqýlyqtardy jáne oqytý ádisin tańdaý, tester túzý múmkindigi berildi. Olarǵa: «biz senderge ortaq memlekettik standarttardy beremiz, qalǵanyn shyǵarmashylyq sıpatta ózderiń jalǵastyryp, júrgizesińder. Eń bastysy jasaǵan jumystaryń elge jáne balalarǵa zıandy bolmaýy kerek» degen aqyl-keńes aıtyldy.
Muǵalimderdi-pedagog mamandardy daıarlaý isi tikeleı ýnıversıtetterge berildi. Bastaýysh synyp ustazdaryna deıin magıstrlik bilim alýy tıis degen talap qoıyldy. Muǵalimdikke oqytý merzimi eki jylǵa uzartyldy. Úsh jyl oqyǵandar bakalavr, taǵy qosymsha eki jyl oqyǵandar magıstr dárejesin alyp shyǵatyn boldy.
Qoǵamda muǵalimderdiń mártebesi jáne eńbekaqysy joǵary bolǵandyqtan bul mamandyqty tańdaýshylar qatary kúrt ósti. Qazirgi kezde jyl saıyn ýnıversıtetterdiń pedagogıkalyq fakúltetterine qujat tapsyrýshylardyń sany bir orynǵa 15-ten artyq úmitkerden keledi. Bolashaq pedagogty irikteý meıilinshe ádil ári qatań júrgiziledi. Ýnıversıtetke qabyldaý kezinde aldymen osy oqý ornynyń oqytýshysy, mektep muǵalimi jáne mýnısıpalıtettiń bilim salasyna jaýapty mamany otyryp, talapkermen áńgimelesedi. Ustazdyq týraly tanym-túsinigin surap, nelikten bul mamandyqty tańdaǵanyn, onyń maqsat-muratyn bilýge tyrysady. Úmitkerdiń jaýaby shynaıy, qısyndy jáne kóńilge qonymdy bolyp shyqsa, ári qaraı emtıhan tapsyrýǵa jiberiledi. Egerde talapkerdiń ustazdyqty tek joǵary jalaqyǵa qyzyǵyp, sony ǵana kózdep kelgen pıǵyly bilinse, ol dereý shetetiledi.
Stýdent pedagogıka boıynsha baklavr dárejesin alyp, ári qaraı magıstratýraǵa túsip oqyǵysy kelgen kezde de onymen áńgimelesý ótkiziledi. Munda da 4-5 úmitkerdiń arasynan ozyp shyǵý kerek bolady. Ýnıversıtetti bitirip kelgen jas mamandy jumys qabyldaý kezinde mektep basshylyǵy synaq túrinde, áńgimelesip baıqaıdy. Kóbinese mundaı irikteý men tańdaýdan úmitkerlerdiń úshten biri ǵana ótedi
Jumysqa qabyldanǵan jas pedagog mamannyń ózi jarty jyldaı synaq jaǵdaıynda jumys isteıdi. Ári qaraı oǵan pán boıynsha saǵattar beriledi. Keı mektepterde on shaqty jylǵa deıin turaqty jumysqa qabyldana almaı júretinder kezdesedi.
Fın ýnıversıtetterinde bastaýysh synyp muǵalimderine, pándik oqytýshylarǵa qosa, damýy kemshin, «minezi qıyn» balalarmen jumys isteıtin arnaýly pedagogtar da daıarlanady. Sebebi psıholog, sarapshy mamandardyń zertteýlerinshe fın mektepterindegi árbir tórtinshi oqýshy sabaqty úlgere almaıtyn kórinedi. Álgindeı arnaýly pedagogtar sondaı balalardy 5-6-dan jınap, aptasyna 2-3 saǵattan qosymsha sabaqtar ótkizedi.
Ýnıversıtettegi oqý baǵdarlamasynyń 67 paıyzy teorıalyq leksıalardan, qalǵan 33 paıyzy praktıkalyq sabaqtardan turady. Ýaqyttyń talabyna saı mektep basshylyǵynyń, túlekterdiń jáne oqytýshy-ustazdardyń usynys-tilekteri eskerilip, oqý baǵdarlamasy árbir úsh jyl saıyn jańartylyp otyrady.
Oqý barysynda stýdentterdi kúshtep oqytý men májbúrleýge jol berilmeıdi. Leksıaǵa qatysý, qatyspaý onyń óz erkinde. Alaıda ol sol pán boıynsha emtıhan tapsyrýǵa mindetti. Eń bastysy stýdent óz betinshe izdenip, bilim alýǵa, sabaq berýdiń jańa ádisterin ıgerýge daǵdylanýy qajet. Sondyqtan da bolashaq ustaz ýnıversıtet bitirerde alǵan bilimi, baqylaý men kórgenderi, basqa avtorlardyń eńbekterine súıený, statısıkalyq málimetterdi taldaý jáne jasaǵan qorytyndylary negizinde dıplomdyq ǵylymı jumys jazyp, qorǵaıdy. Basqasha aıtqanda, ýnıversıtet qabyrǵasynda stýdenttiń oqyp, bilim alýy ǵylymı-zertteý jáne praktıkalyq jumystary óz ara tyǵyz baılanysta júredi. Olardyń pedagog kadrlardy daıarlaýdaǵy ózgesheligi men artyqshylyǵy osynda bolsa kerek. Bul ádis erteńgi ustazdardy jalań sabaq berý men birjaqtylyqtan aryltady.
Aldyńda eki túrli tańdaý turady: lıseı ne ýchılıshe
Árıne sýomı elinde de jas jetkinshekterge bilim nárin quıý balalar baqshalary men bastaýysh mektepter janyndaǵy daıarlyq toptarynda bastalady. Jergilikti mýnısıpalıtetterge alty jasqa tolǵan barlyq búldirshinderdi baqshalar men daıyndaý toptarynda aqysyz oqytý jáne tegin tamaqpen qamtamasyz etý mindetteri júktelgen. Jalpy fın jurtynda mektep jasynda deıingi balalardyń toqsan paıyzy baqshalar men daıarlyq toptarynda tárbıelenedi. Keleshekte júz paıyz qamtý jospary men mejesi belgilengen.
Kóptegen elderdegideı munda da balalar mektepke jeti jastan bastap barady. Keı balanyń psıholog maman ne dárigerdiń usynys-keńesi jáne ata-ananyń kelisimimen bir jyl erte, ne kesh barýy yqtımal.
Fın jastary (azamattyǵy joq jas turǵyndar da) negizgi bilimdi toǵyz jyldyq mektepte alady. Mundaı talap sonaý 1921 jyly, ıaǵnı Fınlándıa Reseıden egemendik alǵannan bastap belgilengen. Alaıda, zań júzinde 1988 jyldan bastap kúshine endi. Fınlándıanyń Konstıtýsıasynda: «Árbir azamat bilim alýǵa quqyly jáne de 7-17 jas aralyǵynda oqýǵa mindetti» dep jazylǵan. Bularda kebir elderdegideı daryndy balalarǵa arnalǵan nemese belgili bir pándi tereńdetip oqytatyn arnaýly mektepter joq. Olardyń túsinigi, zańy men ustanymy boıynsha balalar shyqqan áleýmettik tegine nemese qarym-qabyletine, tipti densaýlyǵyna, kemtarlyǵyna qaramastan mektepterde birdeı jáne teńquqyqta, ortaq jaǵdaıda bilim alýy tıis
Toǵyz jyldyń negizgi mektepte oqytý, oqýlyqtar men kitap-dápter, oqýshyǵa kerekti barlyq quraldar, tamaq bári tegin beriledi. Mektep bes shaqyrymnan qashyqtyqta bolǵan jaǵdaıda oqýshylar aqysyz arnaıy kólikpen tasymaldanady.
Búkil el kóleminde 4300 toǵyz jyldyq mektep jumys isteıdi. Olardyń kishigirimderinde 10 oqýshy, al irilerinde 900 oqýshy bilim alady. Sońǵy málimetter boıynsha jyl saıyn kúzde 60 myń bala mektep tabaldyryǵan attaıtyn bolsa, barlyq oqýshynyń sany 580 myń balany quraıdy.
Toǵyz jyldyń mekteptiń alǵashqy alty jylynda oqýshylardy bir muǵalim oqytady da, jetinshi synyptan bastap pándik júıemen oqýǵa kóshedi.
Oqý baǵdarlamasyna: ana tili, ekinshi memlekettik til, shet tili (ádette aǵylshyn tili), matematıka, fızıka, hımıa, tarıh, qoǵamtaný, deneshynyqtyrý, mýzyka, beıneleý óneri, qoleńbegi, úı sharýasy, dintaný ne etıka, bıologıa, geografıa jáne ekologıa pánderi engizilgen. Buǵan qosa, oqýshynyń óziniń qyzyǵýyna, yntasyna qaraı qosymsha fakúltatıvtik sabaqtar oqytylady. Mektepterdegi oqý jylyna tamyz aıynyń ortasynda bastalyp, mamyrdyń aıaǵynda, ne maýsymnyń basynda aıaqtalyp, bas-aıaǵy 190 kúnge sozylady. Oqýshylar tek bir aýysym boıynsha oqıdy. Birinshi synyptyń aptalyq oqýy ýaqyty 20 saǵattan aspaıdy. Keıingi synyptarda birtindep 25- 30 saǵatqa óse túsedi.
Bir aıta ketetini, mektepte oqý baǵdarlamasynyń oqýshy úshin tym kúrdeli jáne aýyrtpalyqty bolmaýy qatty eskerilgen. Muǵalim árbir oqýshynyń qarym-qabiletin eskerip, soǵan laıyq tapsyrma berip otyrady. Kúndelikti árbir sabaq-taqyryp muǵalimniń bir jaqty aıtyp, túsindirýi emes, oqytýshy men shákirttiń arasyndaǵy jandy baılanysy túrinde júredi. Úıde oryndap kelýge onsha kóp tapsyrmalar berilmeıdi. (Buryńǵy postkeńestik respýblıkalardyń kópshiliginiń bilim júıesindegi eń bir kúrdeli nárse osy úı tapsyrmasy. Oqýshyǵa úıip-tógip tapsyrma beriledi. Onymen shákirt qana emes, ata-ana da áýre. Bylaısha aıtqanda, mekteptegi sabaq - úı tapsyrmasy – kúndelikti baqylaý - jazalaý júıesi talaılardyń yǵyryn shyǵaryp, júıkesin juqartady). Fın mektepterinde sabaq – úı tapsyrmasy – test júıesi jeńil júzege asyrylady. Testte ótilgen taqyryptardyń qalaı ıgerilgeni tekseriledi. Bulaısha oqýshynyń jaýapkershiligi qalyptasady. Muǵalim shákirtiniń óz betinshe ınternetten, kitaphanadan, basqa da derek kózderine materıal qarastyryp, izdenýin qoldap-qýattap, soǵan yntalandyrady.
Ótilgen taqyrypty, sabaqty bilmegeni úshin oqýshyny ursyp-jeký, kemsitý atymen joq. Kerisinshe oqytýshy balanyń qabileti men múmkindigine saı oqytyp, baǵyt-baǵdar beredi. Shákirttiń bilim deńgeıi qandaı, ol nege beıim? Soǵan qaraı birtindep keleshekte lıseı-gımnazıaǵa nemese kásiptik oqý oryna daıarlaıdy. Oqýshynyń sabaqty bilmeýi, túsinbeýi onyń kinási emes, oqytýshynyń kemshiligi bolyp esepteledi.
Fın mektepterinde muǵalimderdiń bastaýyshta 45 paıyzy, joǵary synyptarda 50 paıyzy er adamdar. Olardyń aıtýlarynsha mektepte er adamdardyń jumys isteýi bilim berý men tálim-tárbıeniń sapasyna kádimgideı oń yqpal etetin kórinedi. Kerek deseńiz, olardyń bala baqshalarynda da er azamattardyń tárbıeshi bolyp jumys isteýi úırenshikti kórinis.
Aq tústi bas kıim alsań - jolyńnyń bolǵany...
Orta toǵyz jyldyq mektepti bitirgen oqýshynyń aldynda eki tańdaý turady: biri - kásiptik bilim berý ýchılıshesine túsip oqý, ekinshisi - joǵary oqý oryna túsý úshin lıseıde (gımnazıada) bilimin jalǵastyrý. Lıseıde bilim alý balanyń baǵdarlamany ıgerýine qaraı 2-4 jylǵa sozylady. Munda JOO-na túsýge daıyndaıtyndyqtan joǵary talap qoıylady.
Fınlándıanyń kásiptik-tehnıkalyq ýchılıshelerinde 75 mamandyq boıynsha: energetıka, tehnıka, kólik, saýda men basqarý, týrızm, qoǵamdyq tamaqtandyrý, turmystyq jáne áleýmettik qyzmet, densaýlyq saqtaý, mádenıet, demalys men sport sıaqty salalarǵa kadrlar daıarlaıdy. Ýchılıshege qabyldaýda da talapkerdiń mekteptegi oqý úlgerimi eskeriledi. Keıbir ýchılısheler emtıhan-synaqpen qabyldaıdy. Oqý merzimi úsh jyl. Munda da oqýshylar kásip-mamandyq sabaqtarynan tys: ana tili, ekinshi memlekettik til, shet tili, matematıka, fızıka, hımıa, dene tárbıesi, gıgena, qoǵamtaný, kásipkerlik negizderi, eńbek tártibi, óner, mádenıet sekildi pánderdi de oqıdy. Mamandyqqa úırenýdi ýchılısheniń óz oqý partalary men sheberhanalarynda bastap, kásiporyndarda óndiristik tájirıbemen shyńdaıdy. Aldyn ala oqý oryn, shákirt jáne kásiporyndar arasynda úsh jaqty kelisim-shart jasalady. Onda bolashaq mamannyń oqý merzimi jáne ár taraptyń mindetteri kórsetiledi. Ýchılısheni bitirerde ár oqýshy tańdaǵan mamandyǵy boıynsha dıplomdyq jumys jazady. Bitirgen túlek jumysqa ornalasady, ne úlgerimine qaraı mamandyǵyna saı keletin joǵary oqý ornyna túsip oqıdy. Osynyń bári salystyra qaraǵanda baıaǵy Keńes Odaǵyndaǵy qalalyq jáne selolyq kásiptik-tehnıkalyq ýchılısheler júıesin eske túsiredi.
Lıseı (gımnazıalarda) jas azamatqa tolyq orta bilim jáne ýnıversıtetke, basqa da JOO (joǵary oqý ornyna) joldama beriledi. Negizinde lıseıge oqýshy toǵyz jyldyq mektepte alǵan bilimine, oqý úlgerimine qaraı qabyldanady.
Lıseıdi bitirerde árbir shákirt: ana tilinen (fın ne shved tili), ekinshi memelekettik tilden, shet tilinen, sondaı-aq, matematıkadan ne tańdaýyna qaraı (bıologıa, hımıa, geografıa, fızıka, tarıh jáne qoǵamtaný, dintaný, fılosofıa, etıka, psıhologıadan) emtıhan tapsyrady. Oqýshynyń yntasy men qyzyǵýshylyǵyna qaraı fakúltatıvtik sabaqtan da synaq tapsyrýy múmkin.
Belgilengen tártip boıynsha lıseıdi aıaqtaý emtıhandaryn Bilim mınıstrligi belgilegen memlekettik komısıa jylyna eki ret: kúzde jáne kóktemde qabyldaıdy. Emtıhandardy oıdaǵydaı tapsyrǵan lıseı túlekterine aq tústi stýdenttik bas kıim (fýrajka) beriledi. Fın jastary ony úlken ómirge berilgen joldama dep qabyldap, ómirbaqı qasterlep saqtaıdy.
Bárin aldyn ala josparlap, soǵan saı áreket etip otyrý fınlándıalyq árbir jas azamatqa tán qasıet. Olar «bir kúnmen» ómir súrmeıdi. Jospar-joba olardyń alǵa qoıǵan maqsatyn aıqyndaıdy. Asyǵystyqtan, qatelikten saqtandyrady. Otbasynda da, mektepte de solaı. Jastardyń sanasynda: «Bári ózime baılanysty» degen túsinik berik ornaǵan.
Talapkerge jol ashyq
Zer sala qarasaq Fınlándıanyń joǵary bilim salasynyń da ózindik talaptary men erekshelikterin baıqaımyz Kez kelgen fın balasy lıseıdi úzdik bitirgenine qaramastan JOO-na túserde qabyldaý emtıhanyn tapsyrady. Bul elde joǵary bilim berý júıesiniń eki túri jumys isteıdi. Biri – kádýilgi, dástúrli ýnıversıtet, al ekinshisi - joǵary kásiptik oqý orny.
Ýnıversıtetter stýdentterge teorıalyq bilim berip, negizinen ǵylymǵa beıimdep daıarlaıtyn bolsa, joǵary kásiptik oqý oryndary kásiptik bilim men bilikti úıretip, óndiristiń ár túrli salalaryna kadrlar daıarlap shyǵarady. Sondyqtan sońǵysynda oqý óndiristik tájirıbeni qosqanda 3,5-4 jylǵa sozylady.
Fınlándıa táýelsizdikke qol jetkizgenine júz jyl tola qoımaǵanymen munda joǵary oqý orny – Koróldik akademıa sonaý XVII-ǵasyrdyń orta sheninde, ıaǵnı 1640 jyly Shvedsıa koróldiginiń quramynda bolǵanda Týrký qalasynda ashylǵan. 1828 jyly Helsınkıge kóshirilip, Reseı patshasy İ Aleksandrdyń esimimen atalǵan. Keshegi HH – ǵasyrda taǵy da eki JOO – Tehnıkalyq ýnıversıtet pen Ekonomıka jáne basqarý mektebi irge qalap, jumys isteı bastady.
Qazirgi kezde ýnıversıtetter sany 29-ǵa jetken desek, olardyń 10 kópsalalyq, 3 tehnıkalyq, 3 ekonomıkalyq jáne 4 kórkemdik baǵytta bilim beredi. Bir JOO-ny Qorǵanys mınıstrligine qaraıdy.
Bir ereksheligi, ýnıversıtetterdiń bárine úlken avtonomıalyq erkindik pen táýelsizdik berilgen. Olar bilim berý, oqytý baǵdarlamasy, ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizý, stýdentterdi qabyldaý tártibi men erejelerin ózderi belgilep sheshedi.
Soǵan qaramastan olardyń bári derlikteı memleket esebinen qarjylandyrylady. Sondyqtan olarda oqyp, bilim alý aqy-pulsyz. Jekemenshik oqý oryndary joqtyń qasy. Keıbir komersıalyq JOO-nyń ózi memleketten sýbsıdıa alady. Jáne de Bilim mınıtrliginiń baqylaýynda bolady. Kásiptik JOO qarajat shyǵynynyń jartysyn mýnısıpalıtetter ne jeke fırmalar kóterip, qalǵan elý paıyzy memleket búdjetten óteledi. Stýdentter tek oqýlyqtar men oqý quraldary úshin ǵana aqsha tóleıdi. Sondaı-aq, jylyna stýdenttik odaqtyń músheligine 45-90 eýro jarna tóleýi tıis. Sonda kúndelikti tamaǵyn jáne jatar ornyn qosqanda aıyna stýdenttiń qaltasynan 600-900 eýro shyǵyndalady.
Tek jergilikti turǵyndar ǵana emes, sheteldik jastar da Fınlándıanyń JOO túsip tegin bilim ala alady. Ol úshin talapkerdiń orta bilimi, fın ne shved tilinen (halyqaralyq baǵdarlamaǵa túsetinde aǵylshyn tilinen) emtıhan tapsyrýy, kúnin kóre alatyndaı qarajaty bar ekenin dáleldeýi kerek. Keıingi esep boıynsha osy kúni fın eliniń JOO-da 6-7 myńnan astam sheteldik stýdent oqıdy. Óz stýdentteriniń sany 250-300 myńdaı. Jastardyń kópshiligi (sheteldikter de) shamamen 60-70 paıyzy ýnıversıtetterde, qalǵan 40-30 paıyzy kásiptik JOO túsip oqyǵandy qalaıdy.
Fınlándıalyq JOO tán erekshelik, olardyń qaı-qaısysy da oqý men ǵylymı-zertteý jumystaryn ushtastyra júrgizip, stýdentterdi zaman talabyna saı joǵary deńgeıde daıarlap shyǵarady. Olardyń bári de jan-jaqty jetilgen, jaqsy jabdyqtalǵan kóp salaly ǵylymı ortalyqtarmen tyǵyz baılanysqan, óndiristiń ózekti máselelerin sheshe alatyn zamanaýı zerthanalarmen qamtamasyz etilgen.
JOO ustazdarynyń aıtýynsha keıingi kezde aqparattyq tehnologıalardyń joǵary bilim salasyna engizilýi shyn mánisinde betburys-tóńkeris ákelgendeı. Óıtkeni aqparattyq tehnologıa bilim ordasynyń tehnıkalyq, tehnologıalyq sıpatta damýyna ǵana emes, túbegeıli túrde adamdardyń tanym, oı-órisi jáne ıntellektýaldyq jaǵynan ósýine yqpal etýde.
Mundaı ǵylymı-tehnologıalyq múmkindik pen jaǵdaı adamdardyń kelekshekke degen úmitin oıatyp, senimin nyǵaıtady.
Bir sózben aıtqanda, Fınlándıanyń JOO bitirgen jas maman jumyssyz qalmaıdy. Kerisinshe olarǵa degen suranys joǵary.
Qosymsha aıta ketetin bir jáıt. Qazaqstannyń Fınlándıamen dıplomatıalyq qatynasy 1992 jyly 13 mamyrda ornatylǵan. Saýda-ekonomıkalyq yntyqmaqtastyqqa qosa, mádenı-gýmanıtarlyq salada da baılanys jasalyp turady. Bizdiń elimizdi fın eliniń aqparattandyrý júıesi, bilim berý deńgeıiniń joǵarylyǵy, ulttyq mádenıet pen tilin saqtaý úlgisi qyzyqtyrady. 2012 jyldyń 31 qańtar -7 aqpany aralyǵynda QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń ókilderi men bala baqsha, mektepke deıingi tárbıe mekemeleriniń mamandary Fınlándıaǵa baryp, olardyń is-tájirıbesimen tanysyp qaıtty.
Áshirbek AMANGELDİ
