Áýesqoı álem
Roza RAQYMQYZY
Talantty adam qaı salada, qaı iste de talantty. Áreketinde bereket, nátıje bar. Sonaý 2000 jyldardyń basynda Erenǵaıyp Qýataıuly salmaqty oı, baıypty baılamdary oqyrmanǵa oı salar, sanasy sergek, qalamy júrdek jýrnalıs retinde tanyldy. Odan keıin kásipkerlikke bet buryp, bel sheshe kirisýge kez kelgen adamnyń táýekeli bara bermeıtin tyń is bastady. Tabandylyǵy, eńbekqorlyǵy arqasynda sharýasyn tabysty dóńgelentip, kásibin júıeli jolǵa qoıdy.
Endi bir mezette salaýatty ómir saltyn nasıhattap, sportqa boı urdy. Jaı nasıhattap qana qoımaı, ony óziniń ádettegi ómir úrdisine aınaldyrdy. Taý shańǵysymen shuǵyldandy, álpınıserdi daıyndaıtyn seksıaǵa múshe bolyp, qarly shyńdardy baǵyndyrýǵa da umtyldy.
Munyń syrtynda Erenǵaıyp júgirýmen de aınalysyp, halyqaralyq iri marafondarǵa qatysty jáne osy oraıdaǵy bir talpynysyn jaqynda jaqsy nátıjemen aıaqtap, Nú-Iorkten qýanyshty oraldy. Endigi áńgimeni úndemeı-aq úlken is bitirip júrgen azamattyń óz aýzynan tyńdaıyq...
– Erenǵaıyp, álemdik deńgeıdegi iri marafonǵa qatysyp, jaqsy nátıje kórsetkenińdi estip jatyrmyz. Qutty bolsyn! Endi osy marafondardan alǵan áserińmen bólisseń?..
– Marafon degen men úshin saıahat jasaýǵa bir sebep. Árıne, shet elderge basqa jolmen de baryp, saıahattap qaıtsam bolady. Biraq marafon arqyly saıahat jasaǵan jaqsy. Bul – bir jaǵynan, qaıyrymdylyq sharasy. Qatysý úshin biz arnaıy jarna tóleımiz. Ol aýrý-syrqaý, muqtaj balalardyń em-domyna jumsalady. Odan bólek, kómektesý arqyly bireýlerge motıvasıa, erik-jiger beresiz. Jeńiske degen umtylys arqyly ózińizdi qaıraısyz, ózińizdi janısyz. Álemde mıllıonǵa jýyq marafon bar. Meniń qatysqanym – erekshe statýs berilgen, 6 meıjor marafony. Oǵan Chıkago, Boston, Nú-Iork, Berlın, London jáne Tokıo kiredi. Qazaqstanda 6 meıjor júgirgen 9 adam barmyz, men segizinshisi bolyp fınıshke kirdim.
– Óziń jýrnalıssiń, jemisti júrgizip jatqan jaqsy kásibiń bar. Marafonǵa qyzyǵýshylyǵyń qalaı bastaldy?
– Jýrnalısıkadan ketkennen keıin endi jeke jumys istep kóreıin, óz kúshimdi ózime jumsaıyn dep, kásipkerlikpen aınalystym. Biraz jyl otyryp, tapjylmaı jumys isteý kerek boldy. Kóp otyrǵannan keıin salmaq qosyldy. Boıym – 169 sm, al salmaǵym 90 kg-dan asyp ketti. Júgirýdi salmaqpen kúreseıin dep bastaǵam, sóıtip, bir starttarǵa qatysqannan keıin qyzyǵyna túsip kettim. Shaı men kofege úırengen adam ony ishpese qandaı kúıde bolady, mende de týra sondaı jaǵdaı. Solaı bastalyp, qazir endi 6 meıjordy bir jarym jylda júgirip óttim. Bul – meniń negizgi sharýam emes, jumystan tys ýaqyttaǵy hobbıim ǵoı. Adam hobbıin de aqsúıek deńgeıine kóterip aınalysýy kerek dep oılaımyn.
– Oǵan qansha ýaqytyń ketedi? Kúsh-jigerińdi rásýa etip almaısyń ba?
– Joq, árıne. Kúnine 1-1,5 saǵat qana ýaqyt ketedi. Tańerteń saǵat 6-da turamyn da, 7-8-ge deıin júgirip, jattyǵý jasaımyn. Sosyn saǵat 9-da jumysta bolamyn.
– Kúnine neshe shaqyrym júgiresiń?
– Kúnine 10-15, jalpy, aıyna orta eseppen 400 shaqyrym júgirip otyramyn. Eger aı saıynǵy kórsetkishim osyndaı bolsa, onda men kez kelgen marafonǵa daıynmyn degen sóz. Tańerteń júgirsem ózimdi jaqsy sezinemin, kóńil kúıim de kóteriledi, jumysym da jaqsy júredi, adamdarmen qarym-qatynasym da jaqsy bolady. Onyń ústine júgirý 72 túrli aýrýdyń aldyn alady eken. Men ol týraly kóptegen derekti fılmder kórdim, materıaldar oqydym, bul óte paıdaly eken, negizi. Sodan mine, 5 jyl boldy, júgirýmen turaqty túrde aınalysyp kele jatyrmyn.
– Biraq betaldy júgire berýge bolmaıtyn shyǵar. Onyń da óziniń bir jóni, normasy bar shyǵar?
– Árıne. Júgirmes buryn tolyqtaı dárigerlik tekseristen ótý kerek. Birinshi, júrekti teksertý kerek. Mysaly, keıbir adamdarǵa júgirýge múlde bolmaıdy. Onyń da óziniń tehnıkasy bar. Sondyqtan arnaıy bapkerdiń keńesimen, kómegimen bastaǵan durys. Men ózim marafonnyń aldynda da, odan keıin de muqıat tekserilip alamyn.
– 6 meıjor jalpy alǵanda qansha shaqyrymdy qurady?
– Ár marafon 42 shaqyrymnan turady. Gerodottyń jazýy boıynsha, bizdiń eramyzǵa deıingi 460 jyly Marafon qalasynda, qazirgi Grekıada parsylar men grekter arasynda úlken soǵys bolady. Sol soǵysta keremet taktıkalyq ádis-tásilmen grekter jeńedi. Sonyń ishinde bir jaýynger qatty qýanyp, «biz jeńdik!» dep, Afınyǵa júgirip baryp, sol jerde zoryǵyp óledi. Maıdan dalasy men sol araǵa deıingi qashyqtyq shamamen 42 shaqyrym bolǵan desedi. Keıinnen 1896 jyly Olımpıadaǵa osy marafondy kirgizgen. «Marafon» degen – qalanyń aty. Munyń tarıhy osylaı bastalǵan.
– Marafonda júgirip kele jatqan kezde ózińe qandaı oılar keledi? Boıyńdy qandaı sezim bıleıdi?
– Ol kezde adam basqa kezde bastan keshpeıtin psıhologıalyq kúı keshedi. Túrli oılar keledi, túrli jaǵdaılar bolady. Mysaly, Boston marafonynda júgirgen kezde 30 shaqyrymnan keıin aıaǵymnyń sińiri tartylyp qaldy. Ol óte qıyn, keıbir adamdardyń sińiri qaıtyp ornyna kelmeı qalady ondaıda. Col kezde men týra janymnan protezben júgirip bara jatqan adamdy kórdim de, óz-ózimdi qamshyladym, sol meni qaırady. Negizi, búkil másele – adamnyń mıynda. Mı qandaı sıgnal beredi, búkil dene soǵan baǵynady, solaı basqarylady. Protezben júgirip kele jatqan kisini kórip, men adam balasynyń múmkindigi sheksiz ekenin, rýhy myqty adam kez kelgen synaqtan súrinbeı ótetinin túsindim. Sol jerde mıym basqasha jumys istep, sińirim jazylyp, márege jaqsy nátıjemen jettim.
Taǵy bir marafondarda, mysaly, «men federasıa múshesi nemese kásipqoı sportshy emespin, halyqtyń salyǵynan túsken aqshaǵa kelgen joqpyn, óz-ózimmen júrgen adammyn, eshkim menen eshteńe kútip otyrǵan joq, maǵan osy ne kerek, joldan shyǵa salsam da bolmaı ma?» degen de oılar keledi. Biraq marafon adamdy jeńiske ıteredi, jigerlendiredi. Ondaı oılardyń bolǵany da jaqsy. Sóıtip, adam ózimen ózi aıqasady. Marafonnyń keremettiligi de sonda, basqamen jaryspaısyń, óz oıyńmen, óz ishińdegi jalqaýlyǵyńmen teke-tireske túsesiń, boıyńdaǵy jaman qasıetterińmen kúresesiń. Maǵan sonysymen de unaıdy marafon.
Jalpy, marafon – adam balasy fızıkalyq jáne psıhologıalyq turǵyda, ózimen ózi eń uzaq arpalysatyn sport túri. Mysaly, eń aýyr dep aıtylatyn bokstyń ózi 2 mınýttan, 3 taımda bitedi. Kúres te sondaı. Eń uzaqqa sozylatyn fýtboldyń ózinde fýtbolshylar 90 mınýt boıy oınaı bermeıdi, 45 mınýttan keıin biraz demalady. Al marafonda, meniń deńgeıimde, 3 saǵat boıy joǵary notamen, fızıkalyq, psıhologıalyq arpalys bolady. Sondyqtan bul – adamnyń erik-jigeriniń qanshalyqty deńgeıde ekenin kórsetetin óte aýyr sport.
– Osy 6 marafon barysynda ózge elderden qatysýshylarmen tanys-bilis bolyp, jaqsy aralasyp ketken keziń boldy ma?
– Iá, ondaı jaǵdaılar bar. Mysaly, men Bostonda júgirgennen keıin Brıtanıada turatyn Kevın degen jigitpen tanystym. Ol ınternet arqyly maǵan hat jazdy. Keıinnen ekeýmiz Chıkagoda, Tokıoda, Berlınde, Nú-Iorkte birge júgirdik. Londonǵa barǵan kezde meni úıine qonaqqa shaqyrdy. Ol menen 4 jas úlken, biraq nátıjesi menimen shamalas. Ózi óte bilikti dáriger. Bir qyzyǵy, Londonǵa barǵanda men oǵan syılyqqa qazaqsha shapan, bórigimen alyp barǵam. Bizde ádette ondaı kıimdi merekelik sharalarda kıedi ǵoı. Túnde úıine qondyq, tańerteń tursaq, Kevın shapandy kıip alypty. Sóıtip men ketkenshe sony jumysyna kıip baryp júrdi, men ketkennen keıin de ústinen tastamapty. Jumysyndaǵylar da: «Mynaý ne degen ádemi kıim!» dep surap kıip, sýretke túsip, fotolaryn áleýmettik jelilerge salypty. Al Kevın Londonda sol shapan men taqıany kıip, metroda, qoǵamdyq kólikte áli solaı júr. Marafonnan basqa da sondaı qyzyq taǵdyrly dostar taptym.
– Óziń aǵylshyn tilin qanshalyqty bilesiń?
– Tereń bolmasa da orta deńgeıde meńgergem. Bylaıynsha, erkin túsinisip, júrip-tura alamyn. Almatydaǵy birqatar kýrstarda oqyǵam, odan keıin byltyr úsh aı Nú-Iorkte turyp úırendim. Jalpy, tildi tez meńgerý úshin praktıka kerek eken.
– Ár qalada qansha ýaqyt boldyń? Ár meıjor neshe saǵatqa sozylady?
– Marafon bir kún ǵana bolady, 6 saǵat lımıt beredi. Tańerteń saǵat 8-de, ne 9-da start bolady, 6 saǵattyń ishinde 42 shaqyrymdy júgirip ótýińiz kerek. Negizi, sub 3 deıdi, ıaǵnı bul – sol qashyqtyqty 3 saǵattyń ishinde júgirip ótý degen sóz. Ol óte jaqsy nátıje bolyp sanalady. Meniń marafondaǵy eń jaqsy nátıjem – 2 saǵat 50 mınýt, ıaǵnı 42 shaqyrymdy men osy ýaqyt aralyǵynda júgirip ótkem. Jalpy, 6 meıjorda da 3 saǵatqa jetpeı, márege keldim.
Qaı qalaǵa bolsyn, marafonǵa 2-3 kún qalǵanda baramyn. Marafonnan keıin de birneshe kún bolyp, qalany, mýzeılerdi aralap, sol eldiń dástúrin, halqynyń minez-qulqyn, tynys-tirshiligin baqylaımyn.
– Qaısy marafonnyń qashan, qaı kezde ótetini arnaıy habarlana ma?
– Iá, árqaısysynyń óziniń saıty bar. Júgiretin adamdar qaı meıjordyń qaı kezde ótetinin jatqa biledi. Boston, London marafondary kóktemde, Berlın, Chıkago, Nú-Iork kúzde, Tokıo marafony naýryzda, sakýra gúldeıtin kezdiń aldynda bolady. Barlyǵy jeksenbide, tek Boston marafony ǵana dúısenbi kúni ótedi. Ol Amerıka patrıottarynyń kúni merekelenetin sáýirdiń sońǵy dúısenbisine oraılastyrylyp qoıylǵan. Meıjor marafonynda kem degende 50-60 myń adam júgiredi.
– Sonshama kóp adam júgirgende trassada birin-biri qaǵyp-soǵyp, taptap, jaraqattap ketpeı me?
– Marafonnyń «meıjor» atalýynyń ózi tegin emes. Halyqaralyq marafon qaýymdastyǵy degen bar. Sharany ótkizetin el sony qalaı uıymdastyrady, sonshama adamnyń qaýipsizdigin qamtamasyz ete ala ma, júgirýge joly yńǵaıly ma, qonaq úıleri jetkilikti me, sol uıym sonyń barlyǵyn zerttep baryp beredi ol statýsty. Sosyn onyń óz tártibi bar. A, B, S dep klasterge bóledi. Marafonǵa tirkelgen kezde «42 shaqyrymdy shamamen qansha ýaqytta ıgeresiń?» degen suraq bolady. Biz óz nusqamyzdy aıtamyz. Soǵan baılanysty toptastyryp, jyldamyraq júgiretinderdi Elıt degenge qoıady. Oǵan kóbine kenıalyq, afrıkalyqtar kiredi. Odan keıin A klasteri júredi, men ózim kóbine soǵan túsemin. Bizden keıin B, S toptary júredi. Solaı toptap júgirtedi. Eger 60 myń adamdy birden qoıa bere salsa, árıne, bir-birin taptap ketedi.
– Bir jarym jyldyń ishinde sonshama jerge barý, shet elde júrip-turý ózińe qıynǵa soqpaı ma? Álde demeýshiń bar ma?
– Joq, bárine óz esebimnen baramyn. 10 jyldan beri kásipkerlikpen aınalysamyn, salyq tóleımin. Ózim tańdaǵan hobbıim bolǵannan keıin shyǵynyn da ózim kóterýim kerek qoı. «Kómektes» dep nege bireýge qol jaıýym kerek? Shamam kelmese, aınalyspaýym kerek.
Sosyn Eýropada, basqa da elderde kásibı sportshylarǵa memleketten qarjy bermeıdi. Bul, negizi, damýshy memleketterde ǵana bar nárse. Sportqa dep qyrýar qarjy bólip, sony paıdalanyp, jemqorlyqqa jol berip jatady bizde. Mysaly, Norvegıada halyqaralyq olımpıadada álem chempıony bolǵan bir shańǵyshy – qarapaıym ınjener. Jurt qatarly 8 saǵat jumys isteıdi, al bos ýaqytynda shańǵy tebýmen aınalysady. Soǵan «chempıon bolyp keldiń ǵoı» dep úı berip, mashına berip, tóbesine kóterip jatqan eshkim joq. Ol – árkimniń óz qalaýy, óz sharýasy. Solaı bolýy kerek, jalpy.
– «Eldiń atyn shyǵardy», «memlekettiń namysyn qorǵady» dep qurmetteımiz ǵoı biz...
– Ol – endi damýshy elderdiń kembaǵaldyq uǵymy. Kóptegen elderde ondaı túsinik joq. Men jalpy, «damytamyz» dep, kásibı sportqa búdjetten qyrýar qarjy bólýge qarsymyn. Óz basym buqaralyq sportty, salaýatty ómir saltyn nasıhattaýshymyn, sony qoldaımyn. Kásibı sporttan góri, ǵylym, bilim, tehnıkany damytýǵa kóńil bólý kerek, ózimniń pikirim sondaı.
– 6 marafonǵa qatystyń, jaqsy nátıje kórsettiń, qandaı da bir marapat, syılyq aldyń ba?
– Jas sanatyna baılanysty oryndar, marapattar bolady. Álemde jelaıaqtar kóp. Meıjorlar ishinde oǵan meniń deńgeıim jetpeıdi. Al Qazaqstanda taýǵa júgirýden, jazyqqa júgirýden óz sanatym, ıaǵnı 40-44 jas arasynda kóptegen júldeler aldym. Men Young runner degen klýbta jattyǵamyn. Bapkerimiz – rekordsmen, Rıo-de-Janeıroda ótken olımpıadaǵa qatysqan Mıhaıl Krasılov. Osy klýbta Sergeı Apenko degen kisi bar, 63 jasta. Sol kisi ekeýmiz osy Nú-Iorkte júgirdik. Ol 60-64 jas arasy sanatynda chempıon boldy, mysaly. Marapattaldy, biraq ne aldy, asa qyzyqpaǵannan keıin ol jaǵyn bilmeımin. Negizi, Nú-Iorkke Qazaqstannan 8 adam bardyq. Sonyń ishinde osy Sergeı ekeýmizdiki – 6-nshy meıjor boldy, qalǵandarynyki áli oǵan tolmaǵan. Orta Azıa boıynsha 6 meıjor júgirgen 9 adam bar jáne sonyń 9-y da – bizdiń Qazaqstandyki. Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájikstan, jalpy, kórshi-qolańdarymyzda 6 meıjor júgirgen eshkim joq áli.
– Syılyq alsa da, almasa da, jaqsy nátıje kórsetkenniń ózi úlken jetistik qoı. Marafonshylar sol qýanyshyn ádette qalaı atap ótedi?
– Túrli qyzyq rásimder bar. Medaldaryn moınyna asyp alyp, 3 kún boıy sol qalanyń kóshelerin aralaıtyndar bolady.
– Marafonshylarǵa qalada qandaı da bir jeńildikter jasala ma?
– Iá. Keıbir qalalardyń qoǵamdyq kólikteri, metrolar tegin bolady. Medal taǵyp kirseń meıramhanalar, kafeler tegin tamaqtandyrady. Kóshede kez kelgen adam quttyqtap, qoshemet kórsetedi. Sondaı qyzyq dástúrler bar. Mysaly, Chıkagoda 40 myń adam júgirdik. Sonda kóshede bizge san mıllıondaǵan adam qol soǵyp, dem berip turdy. Bul jerde marafon mádenıeti, kópshiliktiń qoldaýy degen bar. Bizde kerisinshe, «joldy japtyńdar» dep renjip, tisin qaırap ketedi jurt.
– Bir jaǵynan, marafon qaıyrymdylyq sharasy ekenin aıttyń. Árbir qatysýshy oǵan qansha jarna tóleıdi?
– Biz 250-300 $, keıbir marafondarda 1000 dollarǵa deıin jarna tóleımiz. Uıymdastyrýshylar sol mıllıardtaǵan aqshany qaıyrymdylyq sharasyna jumsaıdy da, qatysqan 60 myń adamǵa 60 myń hat jiberedi. «Osynsha aqsha tústi, myna aqshany mynaǵan jumsadyq, anany óıttik, mynany búıttik» dep esep berip, «osyndaı qaıyrymdylyq sharasyna qatysqanyńyz úshin sizge kóp rahmet» dep alǵys aıtady. Aqshany jep qoıý degen túsinik joq olarda. Marafon – úlken týrızm, úlken aqsha. Marafonnyń qarsańynda sol qaladaǵy qonaq úılerdiń, meıramhana, saýda, qyzmet kórsetý oryndarynyń baǵasy qymbattaıdy. Kem degende 100 myń týrıs keledi. Bul – sol eldiń orta jáne shaǵyn bıznesine úlken serpin.
– Sóz arasynda júgirý 72 túrli aýrýǵa em ekenin aıtyp qaldyń. Mysaly, ol – qandaı aýrýlar?
– Eń aldymen, asqazanǵa jaqsy eken, búkil ishek jumysy, zat almasý jaqsarady. Ókpe, demikpe, prostatıt aýrýlary bolmaıdy. Búkil qan aınalymy retteledi. Eń abzaly, kúnine 3-5 shaqyrym júgirýdi ádetke aınaldyrǵan jón.
– Jalpy, tózimdilikti, erik-jigerdi shyńdaýdyń joly qandaı?
– Ol úshin aınalysqan nárseńizdi jaqsy kórýińiz kerek. Maǵan júgirgen bala kezimnen unaıdy. Ol kezde jetisken krosovkı de joq, jalańaıaq júgiretinmin. Mońǵolıada aýylymyz tastaq jer bolatyn. Sol kezden biletinder: «júgirgende kádimgi taǵaly at sıaqty, tabanyńnan tas shashatynsyń» dep ázildep jatady keıde. Bala kezimnen tabıǵatyma tán, júgirýge degen sol qushtarlyq 40 jasymda qaıta oıandy ǵoı.
– Áserli áńgimeńe kóp rahmet! Jolyń árdaıym tegis, oljań – únemi jeńis bolsyn!
