توميريس (ب.ز.د. VI ع) ساق تايپاسى-ماسساگەتتەردىڭ اتاقتى پاتشايىمى.
ول تۋرالى “تاريحتىڭ اتاسى” گەرودوتتىڭ جازبالارىنان بەلگىلى. گرەك جازۋشىسى ءتوميريستىڭ پارسى يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۇلى ءىى كير پاتشاسىن جەڭگەنى تۋرالى جازعان بولاتىن. توميريس تۋرالى، ونىڭ كير پاتشاسىن جەڭگەن جەڭىسى تۋرالى سترابون، پوليەن، كاسسيودور جانە يوردان سياقتى ەجەلگى ءريمنىڭ اۆتورلار دا جازعان بولاتىن.
گەرودوتتىڭ جازۋى بويىنشا، كير اراكس وزەنىنەن وتكەن كەزدە ماسساگەتتەردiڭ اۋماعىنا ادەيى تۇزاق قۇرادى. پارسىلار اسكەرىنىڭ سوعىسقا جارامدىلىعى تومەن بولىگىن لاگەردە قالدىرىپ، ولارعا شاراپ قورىن تاپسىرىپ كەتەدى، نەگiزگi اسكەرلەردi وزەنگە كەرى قايتارادى. ماسساگەتتەر قارسىلاستارىن جەڭگەن كەزدە، جەڭىستەرىن تويلاپ، ازىق پەن شاراپقا تويىپ، ۇيىقتاپ قالادى. پارسىلار وسى ءساتتى پايدالانىپ، كوپ جەرلەرىن تالقانداپ، كوپ بولىگىن تۇتقىنعا الادى. سول تۇتقىنعا الىنعانداردىڭ ىشىندە توميريس پاتشايىمنىڭ ۇلى سپارگاليس تا بولعان.
دەگەنىمەن، كەلەسi شايقاستا توميريس پارسى اسكەرiن تالقاندايدى. اڭىز بويىنشا، توميريس كير پاتشانىڭ باسىن قان قۇيىلعان ىدىسقا “سەن قاندى قالادىڭ با؟ وندا ونى تويعانشا ءىش” دەپ باتىرىپ جىبەرەدى. توميريس پاتشايىمنىڭ ءومىرى ادەبي شىعارمالار مەن تەاترلىق كورىنىستەر ءۇشىن نەگiز بولدى.
ءال-فارابي (870-950) -شىعىستىڭ ورتا عاسىرلىق ۇلى عالىم-فيلوسوفى، استرونوم، ماتەماتيك، مەديك.
تولىق اتى - ءابۋ ناسر مۇحاممەد يبن مۇحاممەد يبن تارحان يبن ۋزلاع ءال-فارابي ات-تۇركي. ول سىرداريادا فاراب (وتىرار) قالاسىندا اتاقتى اسكەريلەر اۋلەتىندە دۇنيەگە كەلگەن.
عىلىم مەن مادەنيەت تاريحشىلارى ءال-فارابيدىڭ ۇلىلىعى مەن بىرەگەي تۇلعا بولعاندىعىن مويىنداعان. استرونوميا، لوگيكا، مۋزىكا تەورياسى، ماتەماتيكا، الەۋمەتتانۋ مەن ەتيكا، مەديسينا جانە پسيحولوگيا، فيلوسوفيا مەن قۇقىق – ونىڭ عىلىمي قىزىعۋشىلىقتارىنىڭ جارتىسى عانا. ءال-فارابي جاس كەزىندە ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنەن كەتىپ، مۇسىلمان الەمىنىڭ ءتۇرلى قالالارىندا - بۇقاردا، حورراندا، الەكساندريادا، كايردا، داماسكتە، باعداتتا بولعان. فارابي ءومىرىنىڭ كوپ جىلدارىن اراب وركەنيەتىنىڭ مادەنيەت جانە ساياسي ورتالىعى بولعان باعداتتا وتكىزگەن. وسى جەردە ول ءوزىنىڭ ءبىلىمىن تولىقتىرىپ، ەجەلگى گرەك اۆتورلارىنىڭ اۋدارمالارىن وقيدى، كورنەكتi عالىمدارمەن قارىم-قاتىناس جاساپ، ولاردىڭ اراسىندا ءوزىنىڭ ورنىن الا بىلگەن. ءدال وسى جەردە ول “ەكiنشi ۇستاز” اتاۋىن يەلەندى. ونىڭ “ەكىنشى” اتانۋى “ءبىرىنشى ۇستازدىڭ” بولعاندىعىن ايقىندايدى، ول - اريستوتەل بولاتىن.
ءال-فارابي العاشىندا گرەكتىڭ ۇلى ويشىلى ويلاپ تاپقان لوگيكا عىلىمىنا ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلەسىن قوستى. ونىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىنىڭ ەرەكشەلىگى بىردەن سەزىلىپ تۇردى. ال كەيبىر ويلارى جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرلەرىنە قارسى كەلىپ، دىنمەن دە بايلانىستى بولدى. شىن مانىندە، ونىڭ ويلارى وتە ەرەكشە بولدى جانە ونىڭ ويلارى ءوزىنىڭ ءىزىن قالدىردى.
ءال-فاريبيدىڭ اتى الماتىدا قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى (قازنۋ) مەن شىمكەتتەگى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتقا بەرىلگەن.
قوجا احمەت ياسساۋي (1103-1167) دiني قايراتكەر، اقىن، فيلوسوف.
يسپيدجابتا (سايرام قالاسىندا) دۇنيەگە كەلگەن. قوجا احمەت ياسساۋي ءوزىنىڭ بار ءومىرى مەن كۇش-جىگەرىن تۋىس حالىقتاردى بiرiكتiرۋگە، سانسىز دiني اعىمداردىڭ توعىسىندا رۋحاني بiرلiكتi ورناتۋعا ارنادى.
قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ شىعارمالارى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ اراسىندا كەڭ تارالعان. ول تەك ءدىني قايراتكەردىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ دە ءرولىن اتقارعان. ول ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا، ولەڭدەرى مەن تراكتاتتارىندا حالقىنا دەگەن ۇندەۋىن جەتكىزدى. قوجا احمەت ياسساۋي حالىقتى باسقا ءدىندى ۇستانۋشىلارعا شىدامدىلىقپەن قاراۋعا شاقىردى.
اڭىز بويىنشا، ياسساۋيعا جاراتقانعا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن بۇل دۇنيەنىڭ كۇندەلىكتى تىرلىكتەرىنەن كەتۋگە تۋرا كەلگەن. ول ياسسى قالاسىندا، مەشىتتىڭ جانىندا جەر استى قىلەۋەتكە ءتۇسىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سول جەردە بولعان.
1166-67 جىلدارى قوجا احمەت ياسساۋي دۇنيەدەن وتكەن، اۋليە رەتىندە وزىنە ارناپ سالىنعان كەسەنەدە ياسسى قالاسىندا جەرلەنگەن. XIV عاسىردىڭ سوڭىندا قوجا احمەت ياسساۋيدى دارىپتەۋگە كوپ كۇش جۇمساعان ءامىر تەمىردىڭ ءامىرى بويىنشا ءياسساۋيدىڭ شاعىن بەيىتىنىڭ ورنىنا ۇلكەن كەسەنە سالىندى. كەيىن ول جەر كوپشىلىكتىڭ قاجىلىق ەتەتىن جانە مۇسىلمانداردىڭ تابىناتىن ورنىنا اينالدى.
كەرەي جانە جانىبەك حان (XV ع.) -قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ءبىرىنشى حاندار.
باستاپقىدا ءابىلقايىر ۇلىسىنداعى سۇلتاندار، شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى. XV عاسىردىڭ 50-60 جىلدارى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار وزدەرىن قولداعان تايپالارمەن بىرگە شاعاتاي اۋلەتىنەن شىققان موعولستان بيلەۋشىلەرىنىڭ قول استىندا بولعان باتىس جەتىسۋ ايماعىنا قونىس اۋدارادى، ول كەزدە حان ەسەن-بۇعا ەدى. بۇل كوش جاڭا مەملەكەت – قازاق حاندىعىنىڭ پايدا بولۋىندا جانە قۇرىلعان ەتنوستىڭ قازاقتار دەپ اتالۋىندا ماڭىزدى وقيعا بولدى.
1462 جىلى ەسەن-بۇعانىڭ ولىمىنەن كەيىن كەرەي مەن جانىبەكتىڭ پوزيسياسى جەرلىلىكتى جەتىسۋ حالقىنىڭ بيلىكتى مويىنداۋىنىڭ ناتيجەسىندە كۇشەيە باستايدى. بۇنىڭ بارلىعى 1465 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا الىپ كەلدى. كەرەي حان مەن جانىبەك حان ءوز ەسەپتەرىنە جەتىسۋ جەرلەرىن قوسۋ ارقىلى اق وردانىڭ يەلىكتەرىن ۇلكەيتتى.
1468-69 جىلدارى قازاق حاندىعىنا قارسى جورىعى كەزىندە ءابىلقايىر حان قازا تاپتى. وسىدان كەيiن مىقتى اسكەري كۇشتەرى بار جانە جەتىسۋ جەرىن تولىق باسقارىپ وتىرعان كەرەي حان مەن جانىبەك حان شىعىس دەشتى قىپشاقتى قول استىنا قاراتۋعا ءوز كۇرەستەرىن باستادى. كەرەي حان جانە ونىڭ قولداۋشىلارى ساياسي جانە مادەني-ەكونوميكالىق قاتىناستا دامىعان مىقتى، دەربەس مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن كۇرەستi. كەرەي حان وسى كۇرەستiڭ جولىندا قازا تاپتى. ونىڭ ەسiمi تاريحي دەرەكتەردە 1473-74 جىلدىڭ قىسىنداعى وقيعاعا قاتىستى سوڭعى رەت كورسەتىلەدى. جانىبەك حان 1480 جىلى بولعان شايقاستاردىڭ بىرىندە كوز جۇمادى. سوعان قاراماستان، ولار نەگىزىن سالعان مەملەكەت ودان ءارى كۇشەيىپ، ءۇش عاسىر بويى ءومىر ءسۇرىپ، تاريحي ارەنادا XVIII عاسىرعا دەيىن بولادى. (كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ۇرپاقتارى حان اتاعىن XIX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ساقتاپ كەلگەن).
ايتەكە بي بايبەك ۇلى (1644-1700) -كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى (تورەشىسى).
ايتەكە بي ىشكى جانە سىرتقى ساياساتقا بايلانىستى مەملەكەتتiك ىستەردى شەشۋ كەزىندە حاندىق كەڭەستە ماڭىزدى ءرول وينادى. قازاق حالقىنىڭ بىرلىكتە ءومىر سۇرۋىنە، جاقسى جاراقتاندىرىلعان اسكەر قاتارىن قۇرۋعا ءوز ۇلەسىن قوستى. جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ بiءرى بولدى. اراب، پارسى، شاعاتاي جانە وزبەك تىلدەرىن جەتىك ءبىلدى.
قازىرگى وزبەكستان اۋماعىندا ناۋاي وبلىسىندا نۇراتا قالاسىندا جەرلەنگەن، سول جەردە شاعىن ماۆزولەي كوتەرىلگەن.
تولە بي الىبەك ۇلى (1663-1756) -ۇلى ءجۇزدىڭ ءبيى (تورەشىسى).
ءوز زامانىندا وتە ءبىلىمدى جانە شەشەن ادام بولعان. كوپتەگەن ناقىلداردى، سوتتىق شەشiمدەر مەن دانالىق سوزدەرى تولە بيمەن بايلانىستىرادى. تولە بي – قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك جانە قۇقىقتىق نورمالارىن زاڭ جۇزىندە بەكىتكەن “جەتى جارعى” زاڭدار جيناعىن قۇراستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى.
تاشكەنتتە جەرلەنگەن. ونىڭ بەيىتىنىڭ ۇستىنە شاعىن كەسەنە ورناتىلعان.
ءابىلقايىر (1693-1748)-قازىبەك بي كەلدىبەك ۇلى(1667-1764) -ۇلى ءجۇزدىڭ ءبيى (تورەشىسى).
قازىبەك ۇزاق ۋاقىت بويى تاۋكە حاننىڭ كەزىندە حاندىق كەڭەستiڭ بەدەلدى مۇشەلەرiنiڭ بiرi بولدى. تاۋكە حاننىڭ ءولiمنەن كەيiن دە ول ەلدiڭ ساياسي ءومiرiنە بەلسەنە ارالاسىپ، سامەكە، ابىلمامبەت، ابىلاي حان كەزىندە دە ىشكى جانە سىرتقى ساياسات بويىنشا حاننىڭ كەڭەسشىسى بولدى. قازىبەك ءبيدىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر ا. ليەۆشين، ش. ۋاليحانوۆ، ش. ماردجاني، ب. ادامبايەۆ، ي. تورەقۇلوۆ جانە ت.ب ەڭبەكتەرىندە ساقتالعان.
تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە اپارىپ جەرلەگەن، باسىنا قۇلپىتاس ورناتقان.
ابىلاي حان (1711-1781) -ابىلاي حان(1711-1781) ءابىلقايىر(1693-1748) قولباسشى، ديپلومات، كiشi ءجۇزدiڭ حانى.
جوڭعار اسكەرىنە قارسى كۇرەس كەزىندە ءابىلقايىر ءوزىن دۇشپانىنا تويتارىس بەرە الاتىن مىقتى ۇيىمداستىرۋشى، دارىندى قولباسشى رەتىندە كورسەتتى. ول قىسقا ۋاقىت ىشىندە ءۇش ءجۇزدىڭ بارلىق مىقتى باتىرلارىن ءوز جاعىنا تارتا الدى.
1723-1729 جىلدارداعى جوڭعار-قازاق سوعىسى كەزىندە ءابىلقايىر ءوزىنىڭ قول استىنداعى جەرلەردىڭ شەكاراسىن كەڭەيتىپ، قازاق تايپالارىنىڭ اسكەري ومىرىندە الدىڭعى قاتارداعى ماڭىزدى تۇلعاعا اينالدى. 1726 جىلى ورداباسىداعى (ءوڭتۇستiك قازاقستان وبلىسى) حالىق جينالىسىندا قازاق جاساعىنىڭ باس قولباسشىسى بولىپ سايلاندى. ءابىلقايىر حاننىڭ قولباسشىلىق دارىندىلىعى بۇلانتى وزەنىنىڭ بويىندا (1728 ج) جانە اڭىراقايدا بولعان جوڭعارلارمەن بولعان جەڭىستى شايقاستا كورىندى.
1726 جانە 1730 جىلدارى ءابىلقايىر حان كiشi ءجۇزدiڭ قازاقتارىن وزدەرىنىڭ قول استىنا الۋىن سۇراپ رەسەيلiك ۇكiمەتكە ءوتىنىش جاسايدى. وسىعان بايلانىستى ول 1730 جىلى پەتەربۋرگ قالاسىنا رەسەي يمپەراتورى اننا يواننوۆناعا ەلشi جىبەرەدى.
1731 جىلى قازاندا ءابىلقايىر رەسەي يمپەرياسىنا كىرگەندىگى جونىندە انت بەرەدى. ءابىلقايىر ساۋدا كەرۋەندەرiن قورعاۋعا، ورىس ۇكiمەتiنە اسكەري كومەك كورسەتۋگە، بىلعارى جانە تەرiمەن سالىق تولەۋگە كەلىسەدى. بۇنىڭ ورنىنا ول ور ءوزىنىنىڭ بويىنا قازاقتاردىڭ جەرىن كورشi شاپقىنشىلىقتار – باشقۇرت، قالماق، جايىق كازاكتارىنىن قورعاۋ ماقساتىندا قورعان سالىپ بەرۋدى سۇرادى. ءابىلقايىردىڭ وسىلايشا قايتا قۇرۋدى جوسپارلاۋىنىڭ ماقساتى - كوشپەلi ەلدi باسقارۋدى جوعارى دارەجەدە قامتاماسىز ەتەتىن، مىقتى كورشiلەردiڭ اسكەري كۇشتەرىنە قارسى تۇرا الاتىن مەملەكەتتiك جۇيەنi قۇرۋ بولدى.
ابىلاي حان (1711-1781) قولباسشى، ديپلومات، ورتا ءجۇزدiڭ حانى.
شىن اتى - ءابىلمانسۇر. ونىڭ تاربيەسىنە تولە بي اسەر ەتكەن. جاس كەزىندە ابىلاي سۇلتان جوڭعارلارمەن بولعان سوعىستاعى باتىرلاردىڭ ءبىرى بولعان. كەيىن قازاق مەملەكەتiءنىڭ دەربەستiگىن ساقتاۋ ءۇشىن بولعان كۇرەستى ۇيىمداستىرۋدا ماڭىزدى تۇلعاعا اينالدى. جۇڭگو مەن رەسەي بيلەۋشiلەرiمەن قارىم-قاتىناسىن ۇزبەگەن. 1771 جىلى ورتا ءجۇزدiڭ حانى بولىپ سايلانادى، ابىلاي ءىس جۇزىندە عانا ەمەس، بيلىگى مەن ابىرويىنىڭ ارقاسىندا بۇكىل قازاق ورداسىنىڭ حانى بولدى.
تۇركىستاندا قوجا احمەت ياسساۋي مەشىت-كەسەنەسىندە جەرلەنگەن. ابىلاي حاننىڭ ەسىمى قازاق حالقىنىڭ جادىندا مەملەكەتتiك قايراتكەر، قولباسشى، ديپلومات، رەتىندە ساقتالىپ قالدى.
كەنەسارى قاسىم ۇلى (قاسىموۆ) (1802-1847) قولباسشى، قازاق حاندىعىنىڭ سوڭعى حانى.
1837-1847 جىلدارى رەسەيلiك يمپەريانىڭ وتارشىل بيلiگiنە قارسى قازاق حالقىنىڭ ەڭ iرi كوتەرiلiءسىن باسقاردى. 1841 جىلى حالىق جينالىسىندا بۇكىل قازاقتىڭ حانى بولىپ سايلانادى. قازىرگى قازاقستاننىڭ ءوڭتۇستiگىندەگى مايتوبە جەرىنە قىرعىز اسكەرىمەن بولعان شايقاستا قازا تابادى.
كەنەسارى قاسىم ۇلىنىڭ تاريحتا قالدىرعان ءىزى ونىڭ تاۋەلسiزدiك پەن بوستاندىق جولىندا مىقتى دۇشپاندارعا قارسى كۇرەستە قيىن جاعدايدا قازاقتاردى دايىنداپ، ولاردىڭ باسىن قوسىپ بىرىكتىرۋ ەدى.
قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلى(1823-1896) دومبىراشى، كومپوزيتور.
بوكەي ورداسىندا، جيدەلى جەرىندە (قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسى، جاڭاقالا اۋدانى) كەدەي وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بالا كەزىنەن دومبىرا ويناعان.
رەسەيلiك يمپەريانىڭ وتارشىل بيلiگiنە جانە ونى جاقتاعان جاڭگىر حانعا قارسى يساتاي تايمان ۇلى مەن ماحامبەت وتەمىس ۇلى باستاعان بوكەي ورداسى قازاقتارى حالىق كوتەرiلiسiءنىڭ كۋاسى بولعان. ونىڭ العاشقى كۇيلەرiنiڭ بiرi “كىشكەنتاي” كۇيى وسى كوتەرiلiستiڭ قاتىسۋشىلارىنا ارنالعان. حالىقتىڭ قايعىسى مەن مۇڭىن، ءوز جەرىنە دەگەن ىستىق ماحابباتىن، حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىك پەن بوستاندىققا ۇمتىلۋىن كۇيشى “الاتاۋ” جانە “سارىارقا” كۇيلەرىندە بەرەدى. قۇرمانعازى قازاق مۋزىكاسى، مۋزىكانتتارى جانە حالىق اسپاپتارى تۋرالى دەرەكتەردى جيناعان ورىستىڭ وزىق مادەنيەتiنiڭ وكiلدەرiمەن – فيلولوگ، تاريحشى، ەتنوگرافتارىمەن تانىس بولعان.
ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن قۇرمانعازىنىڭ شامامەن 60 كۇيى ساقتالىپ قالعان. ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ شىڭى - قازاق دالاسىنىڭ شەكسiز كەڭىستىگىن سۋرەتتەيىن، ادەمى اسەر بەرەتىن "سارىارقا" كۇيى بولىپ سانالادى.
قازىرگى رەسەيدىڭ استراحان وبلىسى، ۆولودارسكيي اۋدانى، التىنجار سەلوسىندا جەرلەنگەن.
شوقان ۋاليحانوۆ (1835-1865) شىعىستانۋشى، تاريحشى، ەتنوگراف، گەوگراف، فولكلورشى، اۋدارماشى، ساياحاتشى.
شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى، ابىلاي حاننىڭ شوبەرەسى. ومسكىدەگى كادەت كورپۋسىنىڭ تۇلەگى.
ورىس يمپەراتورلىق اسكەرiنiڭ كادرلىق وفيسەرلىگىنە وقىپ جۇرگەن كەزىندە باتىس-سiبiر گۋبەرنياسى گەنەرال-گۋبەرناتورىندا اديۋتانت بولىپ قىزمەت ەتىپ، بارلاۋ تاپسىرمالارىن ورىندادى. ول سونىمەن قاتار عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن دە شۇعىلدانىپ، ورتالىق ازيانىڭ شەتكى ايماقتارىنا ساياحات جاسادى. سەمەي قالاسىنا سوڭعى كەلگەن كەزىندە ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى ف. دوستويەۆسكييمەن ارالاستى.
قىرعىزدىڭ اتاقتى “ماناس” ەپوسىن العاش حاتقا تۇسىرگەندەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
1858–1859 جىلدارى وزىنە باتىل ساياحاتشى اتاعىن سىيلاعان قاشقارياعا ساپار شەگەدى. ەۋروپاعا ءالى بەيتانىس بولعان ولكەنىڭ گەوگرافياسىن، تاريحىن، ساياسي قۇرىلىمىن، مادەنيەتى مەن تۇرمىسىنىڭ ەرەكشەلىگىن زەرتتەۋ ارقىلى ش. ۋاليحانوۆ شىعىس تۇركiستاننىڭ عىلىمي زەرتتەۋiنە ماڭىزدى ۇلەس قوستى.
ءوزىنىڭ سوڭىنا كولەمدi ادەبي مۇرا قالدىردى. قىسقا عۇمىرىندا ول ورتالىق ازيا مەن قازاقستان حالقىنىڭ تاريحىنا، گەوگرافياسىنا، ەتنوگرافياسىنا ارناعان قۇندى ەڭبەكتەر جازىپ قالدىردى، سونىمەن قاتار قوعامدىق-ساياسي تاقىرىپتاردا دا كوپتەگەن شىعارمالار جازدى. شوقان جاستىعىنا قاراماستان جاڭا عىلىمدى زەرتتەۋدە ەرەكشە جول تاپقان، ەنسيكلوپەديالىق اقىلى بار، قالىپتاسقان ءىرى عالىم ەدى.
29 جاسىندا تۋبەركۋلەز اۋرۋىنان قازا تاپقان.
اباي قۇنانباي ۇلى (1845-1904) اقىن، اعارتۋشى، فيلوسوف. قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ جانە قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ نەگىزىن سالۋشى.
قازاق حالقىنىڭ اراسىندا كەڭ تانىمال ليريكالىق، فيلوسوفيالىق، تۇرمىستىق، تاريحي تاقىرىپتاعى كوپتەگەن اندەردىڭ، ولەڭدەر مەن پوەمالاردىڭ اۆتورى. ا. پۋشكين، م. لەرمونتوۆ، ي. كرىلوۆ، ي. گەتە، دج. بايرون، ا. ميسكيەۆيچ جانە ت.ب شەتەلدىك ۇلى اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنە اۋدارما جاساعان.
ابايدىڭ كوركەم پروزانىڭ دامۋىنا قوسقان باستى ۇلەسى - ونىڭ “قارا سوزدەرى” (1890-1898). اباي شىعارمالارى الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلعان، ولاردىڭ قاتارىندا ورىس، جۇڭگو، اعىلشىن، فرانسۋز، نەمiس، پولياك جانە ت.ب تىلدەر بار.
قازاقستاندا ابايدىڭ اتى قالاعا، اۋىلدارعا، كوشەلەرگە، تەاترلارعا، كىتاپحانالارعا جانە تاعى باسقا نىساندارعا بەرىلگەن. قازاق مەملەكەتتiك وپەرا جانە بالەت اكادەميالىق تەاترى، قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەت، قازاقستان قالالارىنىڭ جانە كەيبىر شەتەل قالالارىنىڭ كوشەلەرى، ىلە الاتاۋىنىڭ ءبىر شىڭى اباي اتىمەن اتالادى. قازاقستاننىڭ ونداعان قالالارى مەن اۋىلدارىندا، سونىمەن قاتار ماسكەۋدە، پەكيندە، تاشكەنتتە، ۆيتەبسكتە، بۋداپەشتتە، تەگەراندا جانە ستامبۋلدا ابايدىڭ ءمۇسiندەرi مەن ەسكەرتكiشتەرى ورناتىلعان.
ابايدىڭ 150-جىلدىعىنا ارنالعان ارنايى مەرەكەلىك شارالار يۋنەسكو باسشىلىعىمەن اتالىپ ءوتتى.
اندرەي زەنكوۆ (1863-1936) اتاقتى ساۋلەتشى، ينجەنەر.
توبىل قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اكەسى دە ساۋلەتشى بولعان. 1867 جىلى وتباسى ۆەرنىيعا (قازىرگى الماتى) كوشىپ كەلىپ، وسى جەردە اكەسى قۇرىلىس جوباسىن دايىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى بولادى. الماتىداعى جەر سىلكىنۋگە قارسى قۇرىلىستى ۇيىمداستىرۋشى. ونىڭ سالعان عيماراتتارى، سونىڭ ىشىندە ۆوزنەسەنسكيي كافەدرالى سوبورى 1911 جىلى بولعان ەڭ كۇشتi جەر سiلكiنiسi كەزىندە بۇزىلماعان.
1920 جىلدارى ا. زەنكوۆ ازامات سوعىسى كەزىندە قالالىق شارۋاشىلىقتا قيراعان عيماراتتاردى - نان ناۋبايحاناسىن، ەپيدەمياعا قارسى بولىمشەلەردى، گوسپيتالدار مەن بالا-باقشا مەكەمەلەرىن قالپىنا كەلتىرۋمەن اينالىستى. 1925 جىلى قازسسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىندە قۇرىلىس باقىلاۋى باسقارماسىنىڭ باستىعى بولىپ تاعايىندالادى. رەسپۋبليكا استاناسى قىزىلوردادان الماتىعا كوشۋىنە بايلانىستى قالا قۇرىلىسىنىڭ ءبىرىنشى جوباسىن جاساۋ ىسىنە قاتىستى.
الماتى قالاسىنداعى ورتالىق زيراتتا جەرلەنگەن.
ءاليحان بوكەيحانوۆ (1866-1937) مەملەكەتتiك جانە قوعام قايراتكەرى، وقىتۋشى، جۋرناليست، ەتنوگراف.
قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى مەن ەڭبەكسۇيگiشتiگى ومسكىدەگى تەحنيكالىق ۋچيليششە مەن سانكت-پەتەربۋرگ يمپەراتورلىق ورمان ينستيتۋتىندا ءبىلىم الىپ، ونى ءساتتى اياقتاۋىنا مۇمكiندiك بەردi. رەسەيدە ءبىلىم الا ءجۇرىپ، ءاليحان ورىس ينتەلليگەنسياسىنىڭ وكiلدەرiمەن جاقىن ارالاستى. ونىڭ دوستارىنىڭ اراسىندا گ. پوتانين سياقتى عالىمدار، ف. ششەربينا، س. شيەۆسوۆ، ۆ. بارتولد جانە ۆ. رادلوۆ سياقتى اكادەميكتەر بولدى.
ءوزى ءتورت عىلىمي ەكسپەديسياعا قاتىسقان. 50-دەن اسا عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەردىڭ، مونوگرافيا مەن وچەركتەردىڭ، 1000-نان اسا ماقالالاردىڭ اۆتورى. بوكەيحانوۆ - 1905-1907 جىلدارى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىل بيلiكتەرiنە ساياسي تالاپتار كورسەتىلگەن “قارقارالى پەتيسياسىنىڭ” اۆتورلارىنىڭ ءبىرى جانە باستاماشىسى، رەسەي كونستيتۋسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ (قىسق. كادەتتەر پارتياسى) ومسك قالالىق جانە اقمولا وبلىستىڭ كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ جانە جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، سەمەيدە جانە قارقارالىدا كادەتتەر پارتياسىنىڭ قازاق فيليالىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، 1905 جىلى قاراشادا ماسكەۋدە بولعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ جەرگىلىكتى جانە قالالىق قايراتكەرلەر سەزىنىڭ دەپۋتاتى. 1906 جىلدىڭ ءقاڭتار-ساۋiر ارالىعىندا پاۆلوداردىق جانە ومسكتىك تۇرمەدە 4 ايىن وتكىزىپ، تاڭداۋشىلار سايلاۋىنا بايلانىستى بوساتىلعان.
1917 جىلدىڭ ناۋرىزىندا تورعاي وبلىسى بويىنشا ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارى بولىپ تاعايىندالعان، تۇركىستان ءوڭىرىن باسقارۋ بويىنشا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ مۇشەسى بولعان.
1917 جىلدىڭ شىلدە-جەتوقسان ارالىعىندا ورىنبورداعى ءى جانە ءىى بۇكىلقازاقتىق سەزدى ۇيىمداستىرىپ، رەسەيلiك مەملەكەت قۇرامىندا قازاقتاردىڭ ۇلتتىق اۆتونومياسى - الاش وردانى قۇرۋدىڭ قاجەتتىگىن جانە ونىڭ مۇمكىندىگىن ناسيحاتتادى.
1917-1920 جىلدارى الاش وردا اسكەرىنىڭ اسكەري جاساعىن قۇرۋعا قاتىسىپ، بۇكىل رەسەيگە قارايتىن ۇكىمەتتەرمەن (سiبiر اۆتونومياسى، ۋفا ديرەكتورياسى، ادميرال كولچاكتىڭ وسمك ۇكiمەتi) كەلiسسوزدەر جۇرگiءزدى.
1920 جىلى كەڭەس وكiمەتiن مويىندادى. 1922-1927 جىلدارى ماسكەۋ جانە لەنينگرادتىڭ اكادەميالىق مەكەمەلەرiندە عىلىمي، پەداگوگيكالىق جانە ادەبي-پۋبليسيستيكالىق قىزمەتپەن شۇعىلداندى.
1927 جىلدىڭ قازانىنان باستاپ 1937 جىلدىڭ شىلدەسىنە دەيىن ماسكەۋدە ءۇي قاماۋىندا بولدى. 1937 جىلدىڭ 26 شiلدەسىندە تۇتقىندالىپ، بۋتىركا تۇرمەسىنە قامالادى. 1937 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىندە “ماسكەۋدە جانە قازاقستاندا كونترريەۆوليۋسيالىق ۇيىمداردى قۇرىپ، باسقارعان” دەگەن بۇرمالاعان ايىپتاۋلار بويىنشا ءولiم جازاسىنا كەسىلىپ، سول كۇنى اتىلادى. ماسكەۋدەگى دون زيراتىندى جەرلەنگەن.
يۆان پانفيلوۆ (1893-1941) اسكەر باسشىسى، گەنەرال-مايور، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى.
1893 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا پەتروۆسك قالاسىندا (ساراتوۆ وبلىسى) دۇنيەگە كەلگەن. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قاتىسۋشىسى. 1918 جىلدان باستاپ قىزىل ارمياعا قىزمەت ەتكەن. 1941 جىلدىڭ 14 شiلدەسىندە 316-شى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ كومانديرى بولىپ تاعايىندالدى. قىسقا مەرزiمدە ديۆيزيا قۇرىلىپ، مايدانعا اتتاندىرىلدى. بۇل ديۆيزيا الماتى جانە فرۋنزە (قازىرگى بىشكەك، قىرعىزستان) قالالارىنىڭ تۇرعىندارىنان تۇردى. ي. پانفيلوۆتىڭ ءوزى 18 قاراشادا ماسكەۋدi قورعاۋ كەزىندە مينا سىنىقتارىنان بولعان جاراقاتتان قازا تاپتى.
كسسو جوعارعى كەڭەس پرەزيديۋمىنىڭ 1942 جىلعى 12 ءساۋiردەگى جارلىعى بويىنشا نەمiس باسقىنشىلارىمەن كۇرەستە كورسەتكەن ەرلىگى، باسشىلىق تاپسىرمالارىن ۇلگiلi ورىنداۋىنا بايلانىستى ي.پ. پانفيلوۆقا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى (قازا تاپقان سوڭ). لەنين، قىزىل تۋ وردەندەرiمەن، مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. ماسكەۋدە جەرلەنگەن.
ونىڭ ەسiمi ديۆيزيالار مەن ورتالىق ازيانىڭ كوپتەگەن مەكتەپتەرىنە بەرىلگەن. ماسكەۋدە باتىردىڭ ەسىمىنە كوشە مەن داڭعىل بەرىلگەن. الماتى قالاسىندا ورتالىق پارك تە پانفيلوۆشى-باتىرلاردىڭ اتىمەن اتالادى.
مانشۇك مامەتوۆا (1922-1943) پۋلەمەتشi، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى.
شىن ەسiءمى – مانسيا مامىتوۆا. 1942 جىلدىڭ 13 تامىزىندا ءوز ەركىمەن مايدانعا اتتانعان. ۇرىستارعا 100-شi اتقىشتار بريگاداسى مەن 21-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىندا قاتىستى. اعا سەرجانت، پۋلەمەت ەسەبiءنىڭ كومانديرى. 1943 جىلدىڭ 15 قازانىندا نيەۆەل قالاسى ءۇشىن بولعان كەسكىلەسكەن شەشۋشى ۇرىستا، پۋلەمەتشىلەردەن جالعىز بولعان مانشۇك اقتىق دەمى بىتكەنشە پۋلەمەتتەن وق بوراتىپ، 70 قارسىلاسىن قان قۇشتىرىپ، اۋىر جاراقاتىنان قاھارماندىقپەن قازا تاپتى. وسى ەرلىگى ءۇشىن مانشۇككە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلگەن.
نيەۆەل، الماتى، ورال، ت.ب. قالالاردا مانشۇك اتىنداعى كوشەلەر مەن ونداعان مەكتەپتەر بار. ونىڭ تۋعان جەرىندە جانە نيەۆەل قالاسىندا ەسكەرتكىشتەر ورناتىلىپ، مەموريالدىق ءمۇراجاي-ۇي اشىلعان. م. مامەتوۆاعا «مانشۇك تۋرالى ءان» اتى كوركەم فيلم ارنالعان (سەنارييىن جازعان ا. ميحالكوۆ-كونچالوۆسكيي، رەجيسسەرى م. بەگالين).
ءاليا مولداعۇلوۆا (1925-1944) مەرگەن، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى.
2ء-شى بالتىق ماڭى فرونتى، 22-اسكەر، 54ء-شى جەكە اتقىش بريگاداسىنىڭ مەرگەنi، ەفرەيتور. ول جاۋدىڭ 78 جاۋىنگەرى مەن وفيسەرلەرiءنىڭ كوزىن جويعان. 1944 جىلى 14 قاڭتاردا پسكوۆ وبلىسىنىڭ سولتۇستىگىندەگى نوۆوسوكولنيكي اۋدانىندا اۋىر جاراقات الىپ، قازا تاپقان. مينا سىنىعىنىن جاراقاتتانعان قولىنا قاراماستان، نەمىس جاۋىنگەرلەرىمەن شايقاسىپ، ەكى رەت اۋىر جاراقات الادى. ەكىنشى جاراقاتى ولىمگە الىپ كەلەدى. 1944 جىلدىڭ 4 ماۋسىمىندا ءا.مولداعۇلوۆاعا قازا تاپقاننان كەيىن، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلەدى. سونىمەن بiرگە لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالدى.
مۇحتار اۋەزوۆ (1897-1961) جازۋشى، دراماتۋرگ، عالىم-فيلولوگ.
سەمەي ولكەسىندە، قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ابايمەن تۋىس وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. سەمەي مۇعالiمدەر سەمينارياسىندا وقىپ، كەيىن لەنينگراد مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiن بiتىرگەن. جاس كەزىندە رۋارالىق ارازدىقتىڭ كەسىرىنەن بولعان بايانسىز ماڭگى ماحاببات تاقىرىبىندا تەاترلانعان “ەڭلىك-كەبەك” پەساسىن جازدى.
1920 جىلدارى قازاقستاننىڭ ساياسي ءومiرiنە بەلسەندi ارالاستى، كوممۋنيستiك پارتيانىڭ مۇشەسى بولدى، سونىمەن قاتار، بۇرىنعى “الاش وردا” ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ جاقتاستىرىمەن دە جاقىن ارالاستى. وسى ءىسى ءۇشىن 1930 جىلداردىڭ باسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىرادى. عىلىمي جانە پەداگوگيكالىق قىزمەتپەن بەلسەندi شۇعىلدانىپ ءجۇرىپ، جاڭا شىعارمالارىن جازدى.
1942 پەن 1954 جىلدار ارالىعىندا قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا جانە ۇلى اقىننىڭ ءومىر جولىنا ارنالعان 4 تومدىق «اباي جولى» رومانىن جازدى. ەپيكالىق رومان كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، كوپ ۇزاماي قازاق ادەبيەتiنiڭ ەڭ ماڭىزدى جەتiستiگi رەتىندە مويىندالدى. بۇل ەڭبەگى ءۇشىن 1959 جىلى سسسر جوعارعى ادەبي ناگراداسى – لەنين سىيلىعىمەن ماراپاتتالدى.
بىرنەشە رومانداردىڭ، 20-دان اسا پەسانىڭ، كوپتەگەن پوۆەستتەر مەن اڭگىمەلەردىڭ اۆتورى.
قانىش ساتبايەۆ (1899-1964) عالىم-گەولوگ، عىلىم جانە ەكونوميكانى ۇيىمداستىرۋشى.
كەڭەس وداعىنىڭ جانە قازاقستاننىڭ مەتاللوگەنيا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. 1899 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن.
1926 جىلى تومسك تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىن ءساتتى اياقتاپ، ديپلومىن العان سوڭ، «اتباستۇستىمەت» ترەسى گەولوگيا ءبولىمىن باسقارعان. بۇل قىزمەتى كەزىندە جەزقازعان جانە ۇلىتاۋ اۋداندارىندا پايدالى قازبالار قورىن جوسپارلاۋ بويىنشا قازاق سسر ستاسيونارلىق جۇمىستارىن العاش جۇرگىزدى.
ق. ساتبايەۆتىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا 1937 جىلى مىس قورى بويىنشا جەزقازعاندى الەمدەگى ەڭ ءىرى مىس وندىرىلەتىن جەر دەپ اتاۋعا مۇمكىندىك تۋدى. وسى جەردە جەزقازعان تاۋ-مەتاللۋرگيالىق كومبينات سالىندى.
1941 جىلى ق. ساتبايەۆ كسرو عىلىم اكادەمياسى قازاق بولىمشەسىنىڭ قۇرامىنداعى گەولوگيا عىلىمدارى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ءبىر جىلدان سوڭ كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق بولىمشەسىنىڭ ءتوراعاسى بولعان. وسى جىلدارى ول قازاقستاندىق ماگنيتكا، بالقاش، اتاسۋ تاۋ-كەن كومبيناتتارىن جوبالاۋ مەن سالۋعا باسا نازار اۋداردى. 1946 جىلى ماۋسىمدا ق.ساتبايەۆ قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ بiرiنشi پرەزيدەنتi بولىپ سايلاندى. سول جىلدىڭ قازانىندا كسرو عىلىم اكادەميانىڭ اكادەميگi بولىپ سايلاندى. ول ماڭعىستاۋ تۇبەگىنىڭ تابيعي رەسۋرستارىن كەشەندi زەرتتەۋدى، كومiر، مۇناي، گاز، قارا مەتاللۋرگيا كەندەرiءنىڭ جاڭا ورىندارىن زەرتتەۋدى ءوزى باسقارىپ، ەرتىس-قاراعاندى ارناسىنىڭ قۇرىلىسىن قولدادى. قازاقتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، ەتنوگرافياسىن، مۋزىكا مەن فولكلورىن وتە جاقسى ءبىلدى. ونىڭ ورتالىق قازاقستاننىڭ اۋماعىنا جاساعان ارحەولوگيالىق ىزدەنىستەرى مەن ادەبيەت جانە پەداگوگيكا بويىنشا جازعان ەڭبەكتەرى دە بەلگىلى.
1958 جىلى مەتودولوگيالىق نەگiزدi ازىرلەگەن جانە ءبىر توپ قازاقستاندىق عالىمدارمەن ورتالىق قازاقستاننىڭ بولجالدى مەتالۋرگيالىق كارتالارىن جاساعان ەڭبەگى ءۇشىن سسسر جوعارعى عىلىمي ناگراداسى – لەنين سىيلىعىمەن ماراپاتتالدى。الماتى قالاسىندا جەرلەنگەن.
