1. كيىز ءۇي
ساۋلەت – ۇلتتىق مادەنيەت جايلى ءسوزسىز سويلەپ، ءتىلسىز بايانداپ بەرە الاتىن اسىل قازىنا. ال كوشپەندىلەر مادەنيەتى تۋراسىندا عاسىردان عاسىرعا سىر شەرتىپ كەلەتىن بىرەگەي قۇرىلىس – كيىز ءۇي. كوشپەندىلەر پاناسى ءوز باستاۋىن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءحىى عاسىردان الادى. شەڭبەر كۇمبەزدى قازاق كيىز ءۇيىنىڭ سوڭعى سيپاتى ءحىح عاسىردىڭ باسىندا تولىق قالىپتاسقان. جىلىستاپ جىلدار وتسە دە، قازاق تۇرمىسى تانىماستاي وزگەرسە دە، كيىز ءۇي قازاقستاندىق شارۋا ءومىرىنىڭ تاپتىرماس بولىگى، بۇلجىماس قاجەتتىلىگى بولىپ قالىپتاسقان. نەگە دەسەڭىز، كيىز ءۇي - دالا جاعدايىداعى ەڭ قولجەتىمدى، وڭاي تاسىمالدانىپ، جىلدام قۇرىلىپ-جيىلاتىن، ىزعارلى جەل مەن نوسەرلى جاۋىننان قورعاي الاتىن جالعىز باسپانا. بار ارتىقشىلىعىنا لايىقتاپ، «كوشپەندىلەر ساۋلەتىنىڭ جاۋھارى» دەپ اتالعان كيىز ءۇيدىڭ قۇپياسى دا وسى كوپقىزمەتتىلىگىندە بولار.
2. حان شاتىر
قازاقستان استاناسى – نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ ءسان-سالتاناتى جىلدان جىلعا ارتىپ، اسا جىلدام قارقىنمەن دامۋدا. ەلوردا كەلبەتى «بايتەرەك»، «سولتۇستىك شۇعىلا» جانە سىرت كورىنىسى وتتىققا ۇقسايتىن «Transport Tower» عيماراتىمەن شەكتەلمەك ەمەس. بۇگىندە ۇشقىر قيالدىڭ جەمىسى بولعان ءبىرقاتار داۋلەتتى قۇرىلىستار اسەم استانانىڭ تارتىمدىلىعىن ەسەلەپ تۇر. سونىڭ ءبىرى – حان شاتىر.
«شاتىر اتاۋلىنىڭ حانى» الەمدەگى ەڭ بيىك شاتىر رەتىندە گيننەس رەكوردتار كىتابىنا ەنگىزىلگەن. وعان قوسا حان شاتىر - ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ساۋدا جانە ويىن-ساۋىق ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى، ءارى «Forbes» جۋرنالى پىكىرىنشە الەمدەگى ۇزدىك ەكوعيماراتتاردىڭ وندىعىنا كىرەدى.
بيىكتىگى 150 مەترگە جەتەتىن شاتىر يننوۆاسيالىق ماتەريالداردان جاسالعان. سونىڭ ناتيجەسىندە عيماراتقا ءتان جايلى ميكروكليمات قالىپتاسىپ، «ماڭگىلىك جاز» ورنىققان.
حان شاتىر – جاس استانانىڭ كوپ قىرلى كەلبەتىندە ايقىن بەدەرلەنگەن زاماناۋي ساۋلەت ونەرىنىڭ وزىق ۇلگىسى.
3. قوجا احمەت ياساۋي مەن ارىستان باب كەسەنەلەرى،
قادىر-قاسيەتى ەلەنىپ، ەل اراسىندا «ەكىنشى مەككە» اتانعان تۇركىستان قالاسى تاريحي ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىمەن تانىمال. ايتۋلى ەسكەرتكىشتەردىڭ ەڭ كورنەكتىسى – قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى. دەسەك تە، ازىرەت سۇلتان جايلى ءسوز بولعاندا، ونىڭ ۇلى ۇستازى ارىستان باب جايلى ايتپاي كەتە المايمىز.
بۇل كەسەنەلەردىڭ سالىنۋ تاريحى دا اسا تاعىلىمدى. التىن وردانى باعىندىرعان ءامىر تەمىر، ەندىگىدە ءدىن عۇلاماسىن ۇلىقتاپ، ءزاۋلىم كەسەنە تۇرعىزۋعا نيەتتەنەدى. ياسى شاھارىنىڭ قاق ورتاسىندا بۇرىن سوڭدى بولماعان قۇرىلىس باستالادى. قۇرىلىستىڭ اۋىر جۇگىن بار قالا حالقى جۇمىلا كوتەرگەنىمەن، ادام بالاسىنىڭ اقىلىنا سىيمايتىن سەبەپتەرمەن تۇرعىزىلعان قابىرعالار قيراي بەرەدى. سوندا ازىرەت سۇلتان ءامىر تەمىردىڭ تۇسىنە كىرىپ، ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز ۇستازىنا كەسەنە سالدىرۋىن ايان ەتەدى.
ەندىگىدە ارىستان باب دۇنيەدەن وتكەنىندە، ءحىى عاسىردا ونىڭ جولىن جالعاستىرۋشى شاكىرتتەرىمەن سالىنعان ەكى بولمەلى كىشىگىرىم مازاردىڭ ورنىندا سالتاناتتى كەسەنە بوي كوتەرەدى. ءبىزدىڭ كۇنگە دەيىن ءامىر تەمىر سالدىرعان كەسەنە تالاي قيراپ، قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن. 1971 جىلى قالا تۇرعىندارى قاراجات جيناپ، ارىستان باب كەسەنەسىن كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن قايتا تۇرعىزعان. اقساق تەمىر داۋىرىنەن ويۋلى باعانالار عانا قالىپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتالىپ كەلەدى.
ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنىڭ بيىكتىگى 37،5 مەترگە تەڭ. قۇرىلىس 1405 جىلى اياقتالعان. كەسەنە قازاق حالقىنىڭ باي تاريحىن تانىپ، عاسىرلار تۇڭعيىعىنا بويلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
كيەلى تۇركىستانعا كەلگەن تۋريستەر اراسىندا دا ۇلى ۇستازعا دەگەن قۇرمەت ءداستۇرى قالىپتاسقان. قاسيەتتى مەكەنگە ساياحات ارىستان باب كەسەنەسىنە بارىپ، تاعزىم ەتۋدەن باستالادى.
4. «قازاقستان» قوناق ءۇيى
حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى الماتى قالاسى – قازاقستاندىق ساۋلەتتىڭ تاجىريبە الاڭى ىسپەتتەس ەدى. ناتيجەسىندە كەڭەستىك مودەرنيزم سيپاتىنداعى كوپتەگەن قۇرىلىستار پايدا بولدى. ونىڭ ايقىن كورىنىسى – 32 جىل بويى وڭتۇستىك استانانىڭ ەڭ بيىك عيماراتى بولىپ كەلگەن، بيىكتىگى 102 مەترگە جەتەتىن 25 قاباتتى «قازاقستان» قوناق ءۇيى.
سەيسميكالىق ءقاۋىپتى ايماق سانالاتىن الماتى اۋماعىندا 12 قاباتتان بيىك عيمارات سالۋعا رۇقسات بەرىلمەگەن. دەگەنمەن، قۇرىلىستاعى وزىق ادىستەر مەن تەحنولوگيالاردى قولدانۋدىڭ ارقاسىندا «قازاقستان» ءالى كۇنگە دەيىن الماتى قالاسىنداعى جەر سىلكىنىسىنە توتەپ بەرۋ الەۋەتى وتە جوعارى عيمارات بولىپ تابىلادى.
توبەسىنە التىن ءتاج ورناتىلعان عيمارات ارايلى الماتىنىڭ ەڭ تانىمال بەلگىسى، قالانىڭ بەتكە ۇستار ءرامىزى بولىپ قالا بەرمەك!
5. اۋليە-ۆوزنەسەنسكيي شىركەۋى
الماتى قالاسىندا ەجەلگى قۇرىلىس تەحنولوگياسىمەن، تەك قانا اعاشتان، بىردە ءبىر شەگە قاعىلماي سالىنعان، تورتكۇل دۇنيەگە اتى شىققان ءدىني ساۋلەت ەسكەرتكىشى ورنالاسقان. پراۆوسلاۆيالىق شىركەۋدىڭ الماتى تورىندە بوي كوتەرگەن ورداسى الەمدەگى اعاشتان جاسالعان ەڭ بيىك عيماراتتاردىڭ «سەگىزدىگىنە» كىرەدى. شىركەۋدىڭ سىرت كورىنىسىنىڭ كوركەمدىگى عيماراتتىڭ ىشكى اسەمدىگىمەن ەرەكشە ۇيلەسىم تاپقان. حرام سۋرەتتەرمەن، جاپسىرىلىپ مانەرلەنگەن اشەكەيلەرمەن بەزەندىرىلگەن.
شىركەۋ 1907 جىلى اشىلدى. ال 3 جىل وتكەننەن كەيىن قالا قورشاعاننىڭ ءبارىن جەرمەن جەكسەن ەتكەن قۋاتتى جەر سىلكىسىنە تاپ بولادى. قۇرىلىستاعى بىرەگەي تەحنولوگيالاردىڭ پايدالانۋى شىركەۋ عيماراتىن بۇل ناۋبەتتەن دە امان ساقتاپ قالعان.
قازىردە شىركەۋدە جۇزدەگەن حريستياندىقتار ءۇشىن قۇلشىلىق ەتۋ ءجون-جورالعىلارى وتكىزىلىپ، ءدىني قىزمەت كورسەتىلەدى. اۋليە-ۆوزنەسەنسكيي شىركەۋىنىڭ ءوزى قازاقستان عانا ەمەس، بۇكىلالەمدىك تاريحي مۇرا رەتىندە مويىندالدى.
6. «كوك توبە» تەلەمۇناراسى
كەزەكتى الماتىلىق ساۋلەت كەرەمەتى – «كوك توبە». ناقتى تەحنيكالىق قىزمەت اتقارۋ ماقساتىندا بوي كوتەرگەن مۇنارا، كورنەكتى ديزاينى مەن بيىكتىگىنىڭ ارقاسىندا كۇتپەگەن جەردەن الماتىنىڭ اسا تانىمال رامىزدەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلدى.
تەلەمۇنارانىڭ قۇرىلىسىنا ءوز زامانىنىڭ بار يننوۆاسيالارى جۇمىلدىرىلدى.
سازدى جەرگە ورناتىلعان 372 مەترلىك مۇنارانىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سالماعى 45 مىڭ توننانى قۇرايتىن بەتوندى نەگىز قۇيىلدى. جالپى قۇرىلىس سالماعى 50 مىڭ توننا ەكەندىگىن ەسكەرسەك، شىنىمەن تاڭقالارلىق جايت ەكەنىن اڭعارامىز!
ماياتنيكتىك تەربەلىستەردى باسەڭدەتكىش جۇيە قولدانىلاتىندىقتان، تەلەمۇنارا كۇشتى جەلدەرگە وڭاي توتەپ بەرىپ، 10 باللدىق جەر سىلكىنىسىن ەڭسەرە الاتىن تۇراقتىلىققا يە.
«كوك توبە» ەلىمىزدەگى ەڭ بيىك قۇرىلىستار قاتارىندا ەكىنشى ورىنعا جايعاسقان.
7. بەكەت اتا مەشىتى.
بەكەت اتا جەراستى مەشىتى اقتاۋ قالاسىنىڭ ماڭىنداعى وعلاندى شاتقالىندا ورنالاسقان. قۇرىلىستىڭ باستى ەرەكشەلىگى – مەشىتتىڭ جارتاس ىشىندە قاشالىپ سالىنۋى. بۇل قاراپايىم ۇڭگىر ەمەس، تولىققاندى بىرنەشە بولمەدەن تۇراتىن ءمىناجات ورنى.
مەشىت قابىرعالارى اراب جانە پارسى جازبالارىمەن بەزەندىرىلگەن.
تاقۋالىق ءومىر كەشكەن بەكەت اتا قازاق جەرىندە وسى تارىزدەس 4 ساۋلەت ەسكەرتكىشىن سالعان. جىل سايىن بۇل قاسيەتتى جەرگە مىڭداعان ادام كەلىپ، قۇلشىلىق جاساپ، عيبادات ەتەدى.
