قازاقستان رەسپۋبليكاسى – پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى ءبىرتۇتاس مەملەكەت. كونستيتۋسياعا سايكەس، ءبىزدىڭ ەل ءوزىن ادام جانە ونىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىعى ەڭ قىمبات قازىناسى سانالاتىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى.
قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا الدى. ەل استاناسى – استانا قالاسى. مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى. ورىس ءتىلى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى مارتەبەسىنە يە. اقشا بىرلىگى – تەڭگە.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى – مەملەكەتتىڭ باسشىسى، ونىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ايقىندايتىن، سونىمەن قاتار، ەل ىشىندە جانە حالىقارالىق قاتىناستاردا قازاقستاننىڭ اتىنان وكىلدىك ەتەتىن مەملەكەتتىڭ ەڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعاسى. پرەزيدەنت – حالىق پەن مەملەكەتتىك بيلىك بىرلىگىنىڭ، كونستيتۋسيانىڭ مىزعىماستىعىنىڭ، ادام جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ نىشانى جانە كەپىلى.
ۇكىمەت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتقارۋشىلىق بيلىگىن جۇزەگە اسىرادى، اتقارۋشى ورگاندار جۇيەسىن باسقارادى جانە ولاردىڭ قىزمەتىنە جەتەكشىلىك جاسايدى.
زاڭ شىعارۋ قىزمەتىن تۇراقتى نەگىزدە جۇمىس جاسايتىن ەكى پالاتادان – سەناتتان جانە ماجىلىستەن تۇراتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى جۇزەگە اسىرادى. سەنات كونستيتۋسيالىق زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ءار وبلىستان، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالادان جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسىنان ەكى ادامنان وكىلدىك ەتەتىن دەپۋتاتتاردان قۇرالادى. سەناتتىڭ ون دەپۋتاتىن، ونىڭ ىشىندە بەسەۋىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى تاعايىندايدى. مءاءجىلىس كونستيتۋسيالىق زاڭدا بەلگىلەنگەن تءارتىپپەن ارالاس سايلاۋ جۇيەسى بويىنشا: ءبىرتۇتاس جالپىۇلتتىق سايلاۋ وكرۋگىنىڭ اۋماعى بويىنشا پروپورسيونالدى وكىلدىك ەتۋ جۇيەسى بويىنشا، سونداي-اق ءبىرمانداتتىق اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگتەرى بويىنشا سايلاناتىن توقسان سەگىز دەپۋتاتتان تۇرادى. سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ وكىلەتتىلىك مەرزىمى – التى جىل، ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ وكىلەتتىلىك مەرزىمى – بەس جىل.
اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمى بويىنشا ەل 17 وبلىستان جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار 3 قالادان تۇرادى.
قازاقستان حالقىنىڭ سانى 20 ميلليون ادامنان اسادى. 2021 جىلعى ۇلتتىق حالىق ساناعىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستان حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامى تومەندەگىدەي: قازاقتار – 70،4%، ورىستار – 15،5%، وزبەكتەر – 3،2%، ۋكرايندار – 2%، ۇيعىرلار – 1،5%، نەمىستەر – 1،2%، تاتارلار – 1،1%، ازەربايجاندار – 0،8%، كارىستەر – 0،6%، تۇرىكتەر – 0،5%، دۇنگەندەر – 0،4%، بەلورۋستار – 0،4%، تاجىكتەر – 0،3%، كۇردتەر – 0،3%، پولياكتار – 0،2%، قىرعىزدار – 0،2%، شەشەندەر – 0،2%، باسقا ۇلتتار – 1،4%.
2 ملن. 724،9 مىڭ شارشى شاقىرىم اۋماقتى الىپ جاتقان ەلىمىز الەم ەلدەرى اراسىندا جەرىنىڭ كولەمى بويىنشا توعىزىنشى ورىندا. سولتۇستىگى مەن باتىسىندا ەلىمىز رەسەيمەن – 7 591 شاقىرىم (الەمدە قۇرعاقتاعى ەڭ ۇزىن ءۇزىلىسسىز شەكارا)، شىعىسىندا قىتايمەن – 1 783 شاقىرىم، وڭتۇستىگىندە قىرعىزستانمەن – 1 242 شاقىرىم، وزبەكستانمەن – 2 351 شاقىرىم جانە تۇرىكمەنستانمەن – 426 شاقىرىم شەكارا ارقىلى شەكتەسەدى. قۇرعاقتاعى شەكاراسىنىڭ جالپى ۇزىندىعى – 13 200 شاقىرىم.
قازاقستان – الەمدىك مۇحيتپەن تىكەلەي جالعاسپايتىن الەمدەگى ەڭ ءىرى ەل. ەل اۋماعىنىڭ اۋقىمدى بولىگىن – 44%-ىن شولدەر جانە 14%-ىن شولەيتتى جەرلەر الىپ جاتىر. دالالىق جەرلەر قازاقستان اۋماعىنىڭ 26%-ىن، ورمان-توعايلار 5،5%-ىن قۇرايدى. قازاقستاندا 8،5 مىڭ وزەن بار. كاسپيي اكۆاتورياسىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگى رەسپۋبليكا شەگىنە كىرەدى. ارال تەڭىزى قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىندا بولىنگەن. قازاقستاندا ۇلكەن جانە شاعىن 48 مىڭ كول بار. ونىڭ ەڭ ىرىلەرى – ارال تەڭىزى، بالقاش، زايسان جانە الاكول. مۇحيتتاردان الىستىعىنا بايلانىستى ەلدىڭ اۋا رايى كۇرت كونتينەنتالدى بولىپ كەلەدى.
ەلىمىزدىڭ مينەرالدىق-شيكىزاتتىق بازاسى 5000-نان استام كەن ورنىنان قۇرالادى، ولاردىڭ بولجامدى قۇنى ونداعان تريلليون اقش دوللارىنا باعالانادى. رەسپۋبليكا الەمدە مىرىش، ۆولفرام جانە ءباريتتىڭ بارلانعان قورى بويىنشا – ءبىرىنشى ورىن، كۇمىس، قورعاسىن جانە حروميت قورى بويىنشا – ەكىنشى، مىس جانە فليۋوريت بويىنشا – ءۇشىنشى، موليبدەننەن – ءتورتىنشى، التىن قورى جونىنەن التىنشى ورىن الادى.
سونىمەن قاتار، قازاقستان باتىس وبلىستاردا شوعىرلانعان مۇناي مەن گازدىڭ ايتارلىقتاي مول (انىقتالعان مۇناي قورى جونىنەن الەمدە 9-ورىندا تۇر) قورىنا يە. سونىمەن قاتار، رەسپۋبليكامىز كومىر قورى بويىنشا 8- ورىندا جانە ۋران قورى بويىنشا 2-ورىندا.
قازاقستان الەمدەگى ەڭ جەتەكشى استىق ەكسپورتتاۋشىلار وندىعىنا كىرەدى جانە ۇن ەكسپورتتاۋدان دا كوش باستاۋشىلاردىڭ ءبىرى سانالادى. ەگىن شارۋاشىلىعى سولتۇستىكتە دامىعان – ەگىستىكتىڭ 70 %-ى بيداي، ارپا، تارى سياقتى ءداندى جانە تەحنيكالىق داقىلدارعا تيەسىلى. ەلدىڭ وڭتۇستىگىندە كۇرىش، ماقتا، تەمەكى وسىرىلەدى. سونىمەن قاتار، قازاقستان ءوزىنىڭ باۋلارىمەن، جۇزىمدىكتەرىمەن جانە باقشا ونىمدەرىمەن دە ءمالىم. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جەتەكشى سالاسى مال شارۋاشىلىعى بولىپ سانالادى
تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىلدان بەرى جان باسىنا شاققانداعى جالپى ىشكى ءونىمى (ءىجو) 20 ەسەگە – 700 اقش دوللارىنان 14 مىڭ دوللارعا دەيىن ءوستى. بريتاندىق مامانداردىڭ باعالاۋىنشا، ءححى عاسىردىڭ العاشقى ونجىلدىعىنداعى ەڭ قارقىندى 25 دامۋشى ەكونوميكا اراسىنان قازاقستان تەك جۇڭگو مەن كاتاردى عانا العا سالىپ، 3-ورىن الادى. بۇكىلالەمدىك بانكتىڭ جىكتەمەسىنە سايكەس، رەسپۋبليكامىز تابىس دەڭگەيى ورتاشادان جوعارى ەلدەر توبىنا ەندى.
تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستانعا 200 ملرد. دوللار شەتەل ينۆەستيسياسى تارتىلدى، بۇل – ورتالىق ازياعا سالىنعان ينۆەستيسيانىڭ 70% مولشەرى. ەلدىڭ التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆى 2015 جىلعى ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا 98 ميلليارد اقش دوللارىن قۇرادى، سونىڭ 69 ميلليارد دوللاردان استامى ۇلتتىق قورعا تيەسىلى.
بيزنەس جۇرگىزۋ شارتتارى بويىنشا بۇكىلالەمدىك بانك رەيتينگىندە قازاقستان 2014 جىلى 50-ورىندى يەلەندى. ال مەنەدجمەنتتى دامىتۋدىڭ حالىقارالىق ينستيتۋتىنىڭ (ءىمD) جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك رەيتينگىندە رەسپۋبليكامىز 2015 جىلى يسپانيا، تۇركيا، يتاليا جانە وزگە دە كوپتەگەن ەلدەردىڭ الدىنا شىعىپ، 34-ورىنعا تابان تىرەدى.
ەكسپورتتالاتىن باستى تاۋارلار – كەن ءوندىرۋ، وتىن-ەنەرگەتيكا، مەتاللۋرگيا جانە حيميا ونەركاسىپتەرىنىڭ، سونداي-اق استىق يندۋسترياسىنىڭ ونىمدەرى. رەسپۋبليكانىڭ ساۋدا سالاسىنداعى نەگىزگى سەرىكتەستەرى – رەسەي، جۇڭگو، ەۋروپا جانە تمد مەملەكەتتەرى.
ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ ءۇشىن ەلدە يندۋستريالىق-يننوۆاسيالىق دامۋ باعدارلاماسى تابىستى جۇزەگە اسىرىلۋدا. وسى باعدارلاماعا سايكەس، بۇكىل ەل بويىنشا بۇرىنعى كاسىپورىندار مەن ءوندىرىس ورىندارى جاڭعىرتىلىپ، جاڭالارى اشىلۋدا.
قازاقستان ەلدىڭ قۇرلىقتاعى باستى بايلانىستىرۋشى بۋىن رەتىندەگى تاريحي ءرولىن جاڭعىرتىپ، ونى ءوڭىردىڭ اسا ءىرى ىسكەرلىك جانە ترانزيتتىك حابىنا – ەۋروپا مەن ازيا اراسىنداعى وزىندىك كوپىرگە اينالدىرۋعا ءتيىس «جاڭا جىبەك جولى» اتتى اۋقىمدى جوبانى جۇزەگە اسىرۋدا، ول.
مەملەكەت باسشىسى 2014 جىلى «نۇرلى جول» اۋقىمدى ينفراقۇرىلىمدىق قۇرىلىس باعدارلاماسىن جاريالادى. ول قازاقستاننىڭ وڭىرلەرىن كۇرە جولدارمەن بايلانىستىرىپ، لوگيستيكالىق، الەۋمەتتىك جانە يندۋستريالىق ينفراقۇرىلىمداردى جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان.
قازاقستان «ۇلت جوسپارى – 100 ناقتى قادامدى» جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. بۇل جۇمىستار بەس حالىقتىق رەفورمانى – كاسىبي مەملەكەتتىك اپپارات قالىپتاستىرۋ، زاڭ ۇستەمدىگىن، يندۋستريالاندىرۋ مەن ەكونوميكالىق ءوسىمدى، بىرتەكتىلىك پەن بىرلىكتى، ەسەپ بەرۋشى مەملەكەت قۇرۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءىسىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا تۇبەگەيلى وزگەرىستەردى قاراستىرادى.
ەلدى اۋقىمدى الەۋمەتتىك جاڭعىرتۋ جۇزەگە اسىرىلىپ، جاڭا مەكتەپتەر، كاسىپتىك كوللەدجدەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەر سالىنۋدا. زاماناۋي مەديسينالىق كلينيكالار مەن اۋرۋحانالار اشىلىپ، حالىقتى الەۋمەتتىك قولداۋ جۇيەسى جەتىلدىرىلۋدە.
بۇگىنگى تاڭدا رەسپۋبليكادا 130 ەتنوس وكىلى ءومىر سۇرەدى، ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ ۇيلەسىمدىلىگى جونىندەگى كونسۋلتاتيۆتىك-كەڭەسشىلىك ورگان – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تابىستى جۇمىس جاساۋدا. استانادا تۇراقتى نەگىزدە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزدەرى وتەدى.
ەلىمىز ورتالىق ازياداعى كوشباسشى بولا وتىرىپ، وڭىردەگى تۇراقتىلىقتىڭ نىعايۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسۋدا. رەسپۋبليكا الەمدىك دەڭگەيدە دە زور تابىستارعا قول جەتكىزىپ كەلەدى. مۇنى قازاقستاننىڭ ەقىۇ-عا ءتوراعالىق ەتۋى مەن 2010 جىلعى جەلتوقسان ايىندا استانادا وسى بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ ءسامميتىن وتكىزۋى دالەلدەيدى. ەقىۇ-نىڭ ازيالىق بالاماسى – اوسشك جوباسىن ىسكە قوسۋ ەلدىڭ ماڭىزدى باستاماسىنا اينالدى. قازاقستاننىڭ يسلام الەمىندەگى جەتەكشى ۇيىم – يىۇ ءتوراعاسى رەتىندەگى جاسامپاز قىزمەتى دە وڭ باعا الدى. سونىمەن قاتار، ەلىمىز جاھاندىق انتيادرولىق قوزعالىستا جالپىعا مويىندالعان كوشباسشى بولىپ سانالادى.
قازاقستان – ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ مۇشەسى.
ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسىنداعى تۇراقتى ءوسىم، حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالۋ، ساياسي تۇراقتىلىق قازىرگى قازاقستان قوعامىنىڭ وسىپ-وركەندەۋىنىڭ نەگىزىنە اينالىپ وتىر. قازاقستان – ءوزىنىڭ مادەني داستۇرلەرىن ساقتاعان جانە زور جاسامپاز الەۋەتىن قازىرگى الەمدە تابىستى جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان، بولاشاققا ۇمتىلعان ەل.
