جەتىستىكتىڭ سىرى - فين حالقىنىڭ مەنتاليتەتىندە...
بىرەۋ بايقاپ، بىرەۋ بايقاماعان بولار. وتكەن 2016 جىلدىڭ اياعىندا كورشى قىرعىزستان پارلامەنتىندە ەلدەگى ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ احۋالى تالقىلانىپ، ءبىرقاتار دەپۋتاتتار تاراپىنان فينليانديانىڭ ءوقۋ-بىلىم جۇيەسىن زەرتتەپ، سولاردان ۇيرەنىپ، ۇلگى الۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى.
نەگە قىرعىز پارلامەنتارييلەرى امەريكادان نە جاپونيادان نەمەسە ۇيرەنشىكتى رەسەيدەن ەمەس فين ەلىنەن ۇيرەنۋ كەرەك دەدى. سەبەبى، ولار قازىرگى كۇنى تاڭدا سۋومي (فين) ەلىنىڭ ءبىلىم جۇيەسى ەۋروپانى بىلاي قويعاندا، بۇكىل الەمدە ەڭ وزىق جۇيە سانالاتىنى جاقسى بىلەدى. حالىقارالىق اسا بەدەلدى PISA (وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن باعالاۋ) باعدارلاماسى بىرنەشە رەت سىناق وتكىزىپ بايقاعاندا فينليانديالىق وقۋشىلارى باسقالارعا قاراعاندا اناعۇرلىم جوعارى دەڭگەيدى، ياعني ءبىلىمدى ەكەندىكتەرىن كورسەتكەن.
ال، بۇگىنگىدەي عارىشقا كوتەرىلىپ، مارسقا قول سوزعان، الاقانداي ۇيالى تەلەفوننىڭ تۇيمەسىن باسىپ، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىمەن تىلدەسىپ وتىرعان زاماندا ءبىلىم مەن عىلىمىن دامىتقان، وزىق تەحنيكا مەن تەحنولوگيانى يگەرگەن ەلدىڭ وزارى داۋسىز.
بۇل كادىمگى ءوزىمىز ءجيى ايتاتىن: «ءبىلىمدى ەلدىڭ الدى جارىق، ءبىلىمسىز ەلدىڭ كۇنى ءعارىپ!» دەگەن قاناتتى ءسوزدىڭ ومىردەگى دالەلى.
جاسىراتىنى جوق، بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ قازاقستان ءۇشىن دە ءبىلىم بەرۋ سالاسى - ەڭ ءبىر ماڭىزدى سالا. مۇنىڭ مۇڭ-مۇقتاجى دا شاش-ەتەكتەن. سول سەبەپتى ايتىلىپ جۇرگەن تىلەك-ۇسىنىس جەتەرلىك، سىن مەن شاعىم دا از ەمەس. ساناپ قاراساق، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى شيرەك عاسىر ىشىندە ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىن باسقارعان 13 مينيستر اۋىسىپتى، 14ء-شىسى قىزمەت ەتۋدە. وبالىنا نە كەرەك، ولاردىڭ ءارقايسىسى دا شاما-شارقىنشا ءبىلىم بەرۋ مەن وقىتۋ ءىسىن جاقسارتۋعا ۇمتىلدى. وتكەن كەەزەڭ ىشىندە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە ءبىرقاتار رەفورمالار جاسىلىندى. مەكتەپتەر ءۇشىن بۇرىڭعى وقۋلىقتاردان باس تارتىپ، ءتول وقۋلىقتارىمىزدى ەنگىزدىك. الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنىپ، «تيىمدىلىگىن» ەسكەرىپ، ەمتيحانداردى تەست ارقىلى الاتىن بولدىق. وقۋشىلار مازمۇن-ماعىنانى بىلاي ىسىرىپ قويىپ، تەست سۇراقتارى مەن جاۋاپتارىن جاتاۋعا كوشتى. الدىڭعى قاتارداعى ەلدەرگە ەلىكتەپ، ون ەكى جىلدىق ءبىلىم جۇيەسىنە بەت بۇردىق. وسىنداي قىراۋ جۇمىستار اتقارىلسا دا، ءالى كۇنگە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ وڭالىپ، ءتورت اياعىن تەڭ باسىپ كەتكەنى بايقالمايدى. بۇرىڭعىسىنشا جەتىستىكتەن گورى، جەتىسپەۋشىلىك، كەمشىلىك كوپ. نەگە؟ نەلىكتەن؟ نە سەبەپتى؟ مۇنداي كوكەيتەستى سۇراققا ءبىر سوزبەن جاۋاپ بەرۋ قيىن.
بالكىم، بىزگە دە قىرعىزستاندىق دەپۋتاتتار ايتىپ وتىرعانداي فينليانديانىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە نازار اۋدارىپ، زەرتتەپ، زەردەلەپ، سونىڭ پايدالى جاقتارىن وزىمىزگە ەنگىزگەن دۇرىس شىعار.
ەندەشە، «جاقسىنى كورمەك ءۇشىن، بىلمەك ءۇشىن» دەمەكشى، فين ەلىنىڭ ءوقىتۋ-بىلىم بەرۋ جۇيەسىنە ۇڭىلە قاراپ، باعامداپ كورەيىك.
ساراپشى جانە تالداۋشى ماماندار «فينليانديا ەكونوميكاسىنىڭ قارىشتاپ دامۋىنىڭ (ونىڭ ىشىندە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە وزا شاۋىپ، بيىك جەتىستىكتەرگە جەتۋىنىڭ) سەبەپ-سىرى بۇل ەل تاڭداعان ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك مودەلدە، حالقىنىڭ: ەڭبەكسۇيگىشتىك، تياناقتىلىق، زاڭدى سىيلايتىن تارتىپتىلىك، ورىنسىز ىسىراپقا جول بەرمەيتىن – ۇنەمشىلدىك، جاڭاعا-يننوۆاسياعا ۇمتىلۋشىلىق، ۇنەمى ءوزىن-وزى جەتىلدىرىپ وتىرۋ سياقتى ۇلتتىق مەنتاليتەتىندە، تابيعي بولمىس-بىتىمىندە جاتىر» دەسەدى. سونداي-اق، سۋومي ەلىندەگى ساياسي تۇراقتىلىق، ەكونوميكانىڭ اشىقتىعى، جەتىلگەن ينفراقۇرىلىم، تەلەكوممۋنيكاسيا جانە باسەكەگە قابىلەتتى جوعارى ساپالى ونىمدەر شىعاراتىن كاسىپورىنداردىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق ورتالىقتارمەن، ۋنيۆەرسيتەتتەرمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەۋى ت.ب. ماڭىزدى فاكتورلار ەكەنىن ايتادى.
وسىندايدا ەسكە تۇسەدى. سوناۋ سەكسەنىنشى جىلدارى ماسكەۋدە فين ستۋدەنتتەرىمەن وقىعانىمىز بار. سوندا ولاردىڭ اسىقپاي باپپەن سويلەيتىنىن، قىزۋقاندىلىققا جول بەرمەيتىنىن، قاي شارۋانى دا ۇقىپتىلىقپەن، باپپەن اتقاراتىنىن كورىپ، «نە دەگەن جايباسار حالىق؟» دەپ تاڭداناتىنبىز. ال، وزدەرى ازىلدەپ: «ءبىز ءىس بولماسا سوزگە جوقپىز. ءبىزدىڭ فيندەر بىر-بىرىنە ەكى اۋىز عانا ءسوز ايتادى. ءۇش اۋىز ءسوز ايتقان كىسىنى «مىلجىڭ» دەپ اتايدى» دەيتىن.
وزدەرى ۇنەمى ايتانىنداي، «ەل دامۋىنىڭ لوكوماتيۆ» دەپ ەسەپتەيتىندىكتەن فينليانديا ۇكىمەتى وقىتۋ مەن ءبىلىم بەرۋ ىسىنە ايىرىقشا ءمان بەرەدى. ۇلتتىق تابىستىڭ 6-7 پايىزى، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ 15 پايىزى ءبىلىم قارجىلاندىرۋعا جانە دامىتۋعا جۇمسالادى. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ الدىنا: «جاستاردى ساپالى تۇردە وقىتىپ، ولاردىڭ بويىنا ءتۇرلى قابىلەت-قارىمدى دارىتىپ، ومىرگە بەيىمدەپ، دايارلاۋ بۇكىل ەل تۇرعىندارىنىڭ ساۋاتتىلىعىن كوتەرۋ» دەگەن جاۋاپتى مىندەت جۇكتەلگەن. مۇندا قاي جاستا دا وقۋ كەش ەمەس، سوندىقتان ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ وقىتۋ جۇيەسى قالىپتاسقان.
ءمۇعالىم – ءبىلىم بەرۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى
فين ەلىندە وسىدان قىرىق جىل بۇرىن ءبىلىم سالاسىنداعى رەفورما قولعا الىنىپ، زامانعا ساي جاڭا مەكتەپتەر سالىنىپ، وقۋلىقتار جاقسارتىلعانىمەن، ويلاعانداي ىلگەرىلەۋ مەن ناتيجە بايقالماعان. سوندا ءبىلىم بەرۋ ىسىنە جاۋاپتى باسشىلار جانە ماماندار جان-جاقتى سارالاپ، زەرتتەپ كورگەندە بار كىلتيپان – ساباق بەرەتىن مۇعالىمدە بولىپ شىققان. ءسويتىپ، دەرەۋ ءمۇعالىمنىڭ قوعامداعى ورىن مەن مارتەبەسىن كوتەرۋ ءىسى قولعا الىنىپ، ولاردىڭ جالاقىسى كۇرت وسىرىلگەن.
سوڭعى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، فينليانديادا فين ءتىلىنىڭ وقىتۋشىسى ايىنا 3600 ەۋرو، ال ءپان مۇعالىمدەرى 4100 ەۋرو جالاقى الادى ەكەن. جاڭادان جۇمىسقا قابىلدانعان جاس ۇستازدىڭ وزىنە 3000 ەۋروداي جالاقى تولەنەدى.
سونان سوڭ مەكتەپ مۇعالىمدەرى ەسەپ بەرۋ، جوسپار جاساۋ سياقتى ءتۇرلى قاعاز باستى جۇمىستاردان بوساتىلدى. جوعارىدان كەلىپ ولاردىڭ جۇمىستارىن تەكسەرىپ وتىراتىن ينسپەكتورلار تاراتىلدى. اتتەستاسيادان وتكىزۋ توقتاتىلدى. مۇعالىمدەردىڭ وزدەرىنە وقۋلىقتاردى جانە وقىتۋ ءادىسىن تاڭداۋ، تەستەر ءتۇزۋ مۇمكىندىگى بەرىلدى. ولارعا: «ءبىز سەندەرگە ورتاق مەملەكەتتىك ستاندارتتاردى بەرەمىز، قالعانىن شىعارماشىلىق سيپاتتا وزدەرىڭ جالعاستىرىپ، جۇرگىزەسىڭدەر. ەڭ باستىسى جاساعان جۇمىستارىڭ ەلگە جانە بالالارعا زياندى بولماۋى كەرەك» دەگەن اقىل-كەڭەس ايتىلدى.
مۇعالىمدەردى-پەداگوگ مامانداردى دايارلاۋ ءىسى تىكەلەي ۋنيۆەرسيتەتتەرگە بەرىلدى. باستاۋىش سىنىپ ۇستازدارىنا دەيىن ماگيسترلىك ءبىلىم الۋى ءتيىس دەگەن تالاپ قويىلدى. مۇعالىمدىككە وقىتۋ مەرزىمى ەكى جىلعا ۇزارتىلدى. ءۇش جىل وقىعاندار باكالاۆر، تاعى قوسىمشا ەكى جىل وقىعاندار ماگيستر دارەجەسىن الىپ شىعاتىن بولدى.
قوعامدا مۇعالىمدەردىڭ مارتەبەسى جانە ەڭبەكاقىسى جوعارى بولعاندىقتان بۇل ماماندىقتى تاڭداۋشىلار قاتارى كۇرت ءوستى. قازىرگى كەزدە جىل سايىن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ پەداگوگيكالىق فاكۋلتەتتەرىنە قۇجات تاپسىرۋشىلاردىڭ سانى ءبىر ورىنعا 15-تەن ارتىق ۇمىتكەردەن كەلەدى. بولاشاق پەداگوگتى ىرىكتەۋ مەيىلىنشە ءادىل ءارى قاتاڭ جۇرگىزىلەدى. ۋنيۆەرسيتەتكە قابىلداۋ كەزىندە الدىمەن وسى وقۋ ورنىنىڭ وقىتۋشىسى، مەكتەپ ءمۇعالىمى جانە مۋنيسيپاليتەتتىڭ ءبىلىم سالاسىنا جاۋاپتى مامانى وتىرىپ، تالاپكەرمەن اڭگىمەلەسەدى. ۇستازدىق تۋرالى تانىم-تۇسىنىگىن سۇراپ، نەلىكتەن بۇل ماماندىقتى تاڭداعانىن، ونىڭ ماقسات-مۇراتىن بىلۋگە تىرىسادى. ۇمىتكەردىڭ جاۋابى شىنايى، قيسىندى جانە كوڭىلگە قونىمدى بولىپ شىقسا، ءارى قاراي ەمتيحان تاپسىرۋعا جىبەرىلەدى. ەگەردە تالاپكەردىڭ ۇستازدىقتى تەك جوعارى جالاقىعا قىزىعىپ، سونى عانا كوزدەپ كەلگەن پيعىلى بىلىنسە، ول دەرەۋ شەتەتىلەدى.
ستۋدەنت پەداگوگيكا بويىنشا باكلاۆر دارەجەسىن الىپ، ءارى قاراي ماگيستراتۋراعا ءتۇسىپ وقىعىسى كەلگەن كەزدە دە ونىمەن اڭگىمەلەسۋ وتكىزىلەدى. مۇندا دا 4-5 ۇمىتكەردىڭ اراسىنان وزىپ شىعۋ كەرەك بولادى. ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ كەلگەن جاس ماماندى جۇمىس قابىلداۋ كەزىندە مەكتەپ باسشىلىعى سىناق تۇرىندە، اڭگىمەلەسىپ بايقايدى. كوبىنەسە مۇنداي ىرىكتەۋ مەن تاڭداۋدان ۇمىتكەرلەردىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا وتەدى
جۇمىسقا قابىلدانعان جاس پەداگوگ ماماننىڭ ءوزى جارتى جىلداي سىناق جاعدايىندا جۇمىس ىستەيدى. ءارى قاراي وعان ءپان بويىنشا ساعاتتار بەرىلەدى. كەي مەكتەپتەردە ون شاقتى جىلعا دەيىن تۇراقتى جۇمىسقا قابىلدانا الماي جۇرەتىندەر كەزدەسەدى.
فين ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمدەرىنە، پاندىك وقىتۋشىلارعا قوسا، دامۋى كەمشىن، «مىنەزى قيىن» بالالارمەن جۇمىس ىستەيتىن ارناۋلى پەداگوگتار دا دايارلانادى. سەبەبى پسيحولوگ، ساراپشى مامانداردىڭ زەرتتەۋلەرىنشە فين مەكتەپتەرىندەگى ءاربىر ءتورتىنشى وقۋشى ساباقتى ۇلگەرە المايتىن كورىنەدى. الگىندەي ارناۋلى پەداگوگتار سونداي بالالاردى 5-6-دان جيناپ، اپتاسىنا 2-3 ساعاتتان قوسىمشا ساباقتار وتكىزەدى.
ۋنيۆەرسيتەتتەگى وقۋ باعدارلاماسىنىڭ 67 پايىزى تەوريالىق لەكسيالاردان، قالعان 33 پايىزى پراكتيكالىق ساباقتاردان تۇرادى. ۋاقىتتىڭ تالابىنا ساي مەكتەپ باسشىلىعىنىڭ، تۇلەكتەردىڭ جانە وقىتۋشى-ۇستازداردىڭ ۇسىنىس-تىلەكتەرى ەسكەرىلىپ، وقۋ باعدارلاماسى ءاربىر ءۇش جىل سايىن جاڭارتىلىپ وتىرادى.
وقۋ بارىسىندا ستۋدەنتتەردى كۇشتەپ وقىتۋ مەن ماجبۇرلەۋگە جول بەرىلمەيدى. لەكسياعا قاتىسۋ، قاتىسپاۋ ونىڭ ءوز ەركىندە. الايدا ول سول ءپان بويىنشا ەمتيحان تاپسىرۋعا مىندەتتى. ەڭ باستىسى ستۋدەنت ءوز بەتىنشە ىزدەنىپ، ءبىلىم الۋعا، ساباق بەرۋدىڭ جاڭا ادىستەرىن يگەرۋگە داعدىلانۋى قاجەت. سوندىقتان دا بولاشاق ۇستاز ۋنيۆەرسيتەت بىتىرەردە العان ءبىلىمى، باقىلاۋ مەن كورگەندەرى، باسقا اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنۋ، ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى تالداۋ جانە جاساعان قورىتىندىلارى نەگىزىندە ديپلومدىق عىلىمي جۇمىس جازىپ، قورعايدى. باسقاشا ايتقاندا، ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ستۋدەنتتىڭ وقىپ، ءبىلىم الۋى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە پراكتيكالىق جۇمىستارى ءوز ارا تىعىز بايلانىستا جۇرەدى. ولاردىڭ پەداگوگ كادرلاردى دايارلاۋداعى وزگەشەلىگى مەن ارتىقشىلىعى وسىندا بولسا كەرەك. بۇل ءادىس ەرتەڭگى ۇستازداردى جالاڭ ساباق بەرۋ مەن ءبىرجاقتىلىقتان ارىلتادى.
الدىڭدا ەكى ءتۇرلى تاڭداۋ تۇرادى: ليسەي نە ۋچيليششە
ارينە سۋومي ەلىندە دە جاس جەتكىنشەكتەرگە ءبىلىم ءنارىن قۇيۋ بالالار باقشالارى مەن باستاۋىش مەكتەپتەر جانىنداعى دايارلىق توپتارىندا باستالادى. جەرگىلىكتى مۋنيسيپاليتەتتەرگە التى جاسقا تولعان بارلىق بۇلدىرشىندەردى باقشالار مەن دايىنداۋ توپتارىندا اقىسىز وقىتۋ جانە تەگىن تاماقپەن قامتاماسىز ەتۋ مىندەتتەرى جۇكتەلگەن. جالپى فين جۇرتىندا مەكتەپ جاسىندا دەيىنگى بالالاردىڭ توقسان پايىزى باقشالار مەن دايارلىق توپتارىندا تاربيەلەنەدى. كەلەشەكتە ءجۇز پايىز قامتۋ جوسپارى مەن مەجەسى بەلگىلەنگەن.
كوپتەگەن ەلدەردەگىدەي مۇندا دا بالالار مەكتەپكە جەتى جاستان باستاپ بارادى. كەي بالانىڭ پسيحولوگ مامان نە دارىگەردىڭ ۇسىنىس-كەڭەسى جانە اتا-انانىڭ كەلىسىمىمەن ءبىر جىل ەرتە، نە كەش بارۋى ىقتيمال.
فين جاستارى (ازاماتتىعى جوق جاس تۇرعىندار دا) نەگىزگى ءبىلىمدى توعىز جىلدىق مەكتەپتە الادى. مۇنداي تالاپ سوناۋ 1921 جىلى، ياعني فينليانديا رەسەيدەن ەگەمەندىك العاننان باستاپ بەلگىلەنگەن. الايدا، زاڭ جۇزىندە 1988 جىلدان باستاپ كۇشىنە ەندى. فينليانديانىڭ كونستيتۋسياسىندا: «ءاربىر ازامات ءبىلىم الۋعا قۇقىلى جانە دە 7-17 جاس ارالىعىندا وقۋعا مىندەتتى» دەپ جازىلعان. بۇلاردا كەبىر ەلدەردەگىدەي دارىندى بالالارعا ارنالعان نەمەسە بەلگىلى ءبىر ءپاندى تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن ارناۋلى مەكتەپتەر جوق. ولاردىڭ تۇسىنىگى، زاڭى مەن ۇستانىمى بويىنشا بالالار شىققان الەۋمەتتىك تەگىنە نەمەسە قارىم-قابىلەتىنە، ءتىپتى دەنساۋلىعىنا، كەمتارلىعىنا قاراماستان مەكتەپتەردە بىردەي جانە تەڭقۇقىقتا، ورتاق جاعدايدا ءبىلىم الۋى ءتيىس
توعىز جىلدىڭ نەگىزگى مەكتەپتە وقىتۋ، وقۋلىقتار مەن كىتاپ-داپتەر، وقۋشىعا كەرەكتى بارلىق قۇرالدار، تاماق ءبارى تەگىن بەرىلەدى. مەكتەپ بەس شاقىرىمنان قاشىقتىقتا بولعان جاعدايدا وقۋشىلار اقىسىز ارنايى كولىكپەن تاسىمالدانادى.
بۇكىل ەل كولەمىندە 4300 توعىز جىلدىق مەكتەپ جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ كىشىگىرىمدەرىندە 10 وقۋشى، ال ىرىلەرىندە 900 وقۋشى ءبىلىم الادى. سوڭعى مالىمەتتەر بويىنشا جىل سايىن كۇزدە 60 مىڭ بالا مەكتەپ تابالدىرىعان اتتايتىن بولسا، بارلىق وقۋشىنىڭ سانى 580 مىڭ بالانى قۇرايدى.
توعىز جىلدىڭ مەكتەپتىڭ العاشقى التى جىلىندا وقۋشىلاردى ءبىر ءمۇعالىم وقىتادى دا، جەتىنشى سىنىپتان باستاپ پاندىك جۇيەمەن وقۋعا كوشەدى.
وقۋ باعدارلاماسىنا: انا ءتىلى، ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل، شەت ءتىلى (ادەتتە اعىلشىن ءتىلى)، ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا، تاريح، قوعامتانۋ، دەنەشىنىقتىرۋ، مۋزىكا، بەينەلەۋ ونەرى، قولەڭبەگى، ءۇي شارۋاسى، ءدىنتانۋ نە ەتيكا، بيولوگيا، گەوگرافيا جانە ەكولوگيا پاندەرى ەنگىزىلگەن. بۇعان قوسا، وقۋشىنىڭ ءوزىنىڭ قىزىعۋىنا، ىنتاسىنا قاراي قوسىمشا فاكۋلتاتيۆتىك ساباقتار وقىتىلادى. مەكتەپتەردەگى وقۋ جىلىنا تامىز ايىنىڭ ورتاسىندا باستالىپ، مامىردىڭ اياعىندا، نە ماۋسىمنىڭ باسىندا اياقتالىپ، باس-اياعى 190 كۇنگە سوزىلادى. وقۋشىلار تەك ءبىر اۋىسىم بويىنشا وقيدى. ءبىرىنشى سىنىپتىڭ اپتالىق وقۋى ۋاقىتى 20 ساعاتتان اسپايدى. كەيىنگى سىنىپتاردا بىرتىندەپ 25- 30 ساعاتقا وسە تۇسەدى.
ءبىر ايتا كەتەتىنى، مەكتەپتە وقۋ باعدارلاماسىنىڭ وقۋشى ءۇشىن تىم كۇردەلى جانە اۋىرتپالىقتى بولماۋى قاتتى ەسكەرىلگەن. ءمۇعالىم ءاربىر وقۋشىنىڭ قارىم-قابىلەتىن ەسكەرىپ، سوعان لايىق تاپسىرما بەرىپ وتىرادى. كۇندەلىكتى ءاربىر ساباق-تاقىرىپ ءمۇعالىمنىڭ ءبىر جاقتى ايتىپ، ءتۇسىندىرۋى ەمەس، وقىتۋشى مەن شاكىرتتىڭ اراسىنداعى جاندى بايلانىسى تۇرىندە جۇرەدى. ۇيدە ورىنداپ كەلۋگە ونشا كوپ تاپسىرمالار بەرىلمەيدى. (بۇرىڭعى پوستكەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءبىلىم جۇيەسىندەگى ەڭ ءبىر كۇردەلى نارسە وسى ءۇي تاپسىرماسى. وقۋشىعا ۇيىپ-توگىپ تاپسىرما بەرىلەدى. ونىمەن شاكىرت قانا ەمەس، اتا-انا دا اۋرە. بىلايشا ايتقاندا، مەكتەپتەگى ساباق - ءۇي تاپسىرماسى – كۇندەلىكتى باقىلاۋ - جازالاۋ جۇيەسى تالايلاردىڭ ىعىرىن شىعارىپ، جۇيكەسىن جۇقارتادى). فين مەكتەپتەرىندە ساباق – ءۇي تاپسىرماسى – تەست جۇيەسى جەڭىل جۇزەگە اسىرىلادى. تەستتە وتىلگەن تاقىرىپتاردىڭ قالاي يگەرىلگەنى تەكسەرىلەدى. بۇلايشا وقۋشىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى قالىپتاسادى. ءمۇعالىم شاكىرتىنىڭ ءوز بەتىنشە ينتەرنەتتەن، كىتاپحانادان، باسقا دا دەرەك كوزدەرىنە ماتەريال قاراستىرىپ، ىزدەنۋىن قولداپ-قۋاتتاپ، سوعان ىنتالاندىرادى.
وتىلگەن تاقىرىپتى، ساباقتى بىلمەگەنى ءۇشىن وقۋشىنى ۇرسىپ-جەكۋ، كەمسىتۋ اتىمەن جوق. كەرىسىنشە وقىتۋشى بالانىڭ قابىلەتى مەن مۇمكىندىگىنە ساي وقىتىپ، باعىت-باعدار بەرەدى. شاكىرتتىڭ ءبىلىم دەڭگەيى قانداي، ول نەگە بەيىم؟ سوعان قاراي بىرتىندەپ كەلەشەكتە ليسەي-گيمنازياعا نەمەسە كاسىپتىك وقۋ ورىنا دايارلايدى. وقۋشىنىڭ ساباقتى بىلمەۋى، تۇسىنبەۋى ونىڭ كىناسى ەمەس، وقىتۋشىنىڭ كەمشىلىگى بولىپ ەسەپتەلەدى.
فين مەكتەپتەرىندە مۇعالىمدەردىڭ باستاۋىشتا 45 پايىزى، جوعارى سىنىپتاردا 50 پايىزى ەر ادامدار. ولاردىڭ ايتۋلارىنشا مەكتەپتە ەر ادامداردىڭ جۇمىس ىستەۋى ءبىلىم بەرۋ مەن تالىم-تاربيەنىڭ ساپاسىنا كادىمگىدەي وڭ ىقپال ەتەتىن كورىنەدى. كەرەك دەسەڭىز، ولاردىڭ بالا باقشالارىندا دا ەر ازاماتتاردىڭ تاربيەشى بولىپ جۇمىس ىستەۋى ۇيرەنشىكتى كورىنىس.
اق ءتۇستى باس كيىم الساڭ - جولىڭنىڭ بولعانى...
ورتا توعىز جىلدىق مەكتەپتى بىتىرگەن وقۋشىنىڭ الدىندا ەكى تاڭداۋ تۇرادى: ءبىرى - كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ ۋچيليششەسىنە ءتۇسىپ وقۋ، ەكىنشىسى - جوعارى وقۋ ورىنا ءتۇسۋ ءۇشىن ليسەيدە (گيمنازيادا) ءبىلىمىن جالعاستىرۋ. ليسەيدە ءبىلىم الۋ بالانىڭ باعدارلامانى يگەرۋىنە قاراي 2-4 جىلعا سوزىلادى. مۇندا جوو-نا تۇسۋگە دايىندايتىندىقتان جوعارى تالاپ قويىلادى.
فينليانديانىڭ كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەلەرىندە 75 ماماندىق بويىنشا: ەنەرگەتيكا، تەحنيكا، كولىك، ساۋدا مەن باسقارۋ، تۋريزم، قوعامدىق تاماقتاندىرۋ، تۇرمىستىق جانە الەۋمەتتىك قىزمەت، دەنساۋلىق ساقتاۋ، مادەنيەت، دەمالىس مەن سپورت سياقتى سالالارعا كادرلار دايارلايدى. ۋچيليششەگە قابىلداۋدا دا تالاپكەردىڭ مەكتەپتەگى وقۋ ۇلگەرىمى ەسكەرىلەدى. كەيبىر ۋچيليششەلەر ەمتيحان-سىناقپەن قابىلدايدى. وقۋ مەرزىمى ءۇش جىل. مۇندا دا وقۋشىلار كاسىپ-ماماندىق ساباقتارىنان تىس: انا ءتىلى، ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل، شەت ءتىلى، ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا، دەنە تاربيەسى، گيگەنا، قوعامتانۋ، كاسىپكەرلىك نەگىزدەرى، ەڭبەك ءتارتىبى، ونەر، مادەنيەت سەكىلدى پاندەردى دە وقيدى. ماماندىققا ۇيرەنۋدى ۋچيليششەنىڭ ءوز وقۋ پارتالارى مەن شەبەرحانالارىندا باستاپ، كاسىپورىنداردا وندىرىستىك تاجىريبەمەن شىڭدايدى. الدىن الا وقۋ ورىن، شاكىرت جانە كاسىپورىندار اراسىندا ءۇش جاقتى كەلىسىم-شارت جاسالادى. وندا بولاشاق ماماننىڭ وقۋ مەرزىمى جانە ءار تاراپتىڭ مىندەتتەرى كورسەتىلەدى. ۋچيليششەنى بىتىرەردە ءار وقۋشى تاڭداعان ماماندىعى بويىنشا ديپلومدىق جۇمىس جازادى. بىتىرگەن تۇلەك جۇمىسقا ورنالاسادى، نە ۇلگەرىمىنە قاراي ماماندىعىنا ساي كەلەتىن جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ وقيدى. وسىنىڭ ءبارى سالىستىرا قاراعاندا باياعى كەڭەس وداعىنداعى قالالىق جانە سەلولىق كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەلەر جۇيەسىن ەسكە تۇسىرەدى.
ليسەي (گيمنازيالاردا) جاس ازاماتقا تولىق ورتا ءبىلىم جانە ۋنيۆەرسيتەتكە، باسقا دا جوو (جوعارى وقۋ ورنىنا) جولداما بەرىلەدى. نەگىزىندە ليسەيگە وقۋشى توعىز جىلدىق مەكتەپتە العان بىلىمىنە، وقۋ ۇلگەرىمىنە قاراي قابىلدانادى.
ليسەيدى بىتىرەردە ءاربىر شاكىرت: انا تىلىنەن (فين نە شۆەد ءتىلى)، ەكىنشى مەمەلەكەتتىك تىلدەن، شەت تىلىنەن، سونداي-اق، ماتەماتيكادان نە تاڭداۋىنا قاراي (بيولوگيا، حيميا، گەوگرافيا، فيزيكا، تاريح جانە قوعامتانۋ، ءدىنتانۋ، فيلوسوفيا، ەتيكا، پسيحولوگيادان) ەمتيحان تاپسىرادى. وقۋشىنىڭ ىنتاسى مەن قىزىعۋشىلىعىنا قاراي فاكۋلتاتيۆتىك ساباقتان دا سىناق تاپسىرۋى مۇمكىن.
بەلگىلەنگەن ءتارتىپ بويىنشا ليسەيدى اياقتاۋ ەمتيحاندارىن ءبىلىم مينيسترلىگى بەلگىلەگەن مەملەكەتتىك كوميسسيا جىلىنا ەكى رەت: كۇزدە جانە كوكتەمدە قابىلدايدى. ەمتيحانداردى ويداعىداي تاپسىرعان ليسەي تۇلەكتەرىنە اق ءتۇستى ستۋدەنتتىك باس كيىم (فۋراجكا) بەرىلەدى. فين جاستارى ونى ۇلكەن ومىرگە بەرىلگەن جولداما دەپ قابىلداپ، ءومىرباقي قاستەرلەپ ساقتايدى.
ءبارىن الدىن الا جوسپارلاپ، سوعان ساي ارەكەت ەتىپ وتىرۋ فينليانديالىق ءاربىر جاس ازاماتقا ءتان قاسيەت. ولار «ءبىر كۇنمەن» ءومىر سۇرمەيدى. جوسپار-جوبا ولاردىڭ العا قويعان ماقساتىن ايقىندايدى. اسىعىستىقتان، قاتەلىكتەن ساقتاندىرادى. وتباسىندا دا، مەكتەپتە دە سولاي. جاستاردىڭ ساناسىندا: «ءبارى وزىمە بايلانىستى» دەگەن تۇسىنىك بەرىك ورناعان.
تالاپكەرگە جول اشىق
زەر سالا قاراساق فينليانديانىڭ جوعارى ءبىلىم سالاسىنىڭ دا وزىندىك تالاپتارى مەن ەرەكشەلىكتەرىن بايقايمىز كەز كەلگەن فين بالاسى ليسەيدى ۇزدىك بىتىرگەنىنە قاراماستان جوو-نا تۇسەردە قابىلداۋ ەمتيحانىن تاپسىرادى. بۇل ەلدە جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ەكى ءتۇرى جۇمىس ىستەيدى. ءبىرى – كادۋىلگى، ءداستۇرلى ۋنيۆەرسيتەت، ال ەكىنشىسى - جوعارى كاسىپتىك وقۋ ورنى.
ۋنيۆەرسيتەتتەر ستۋدەنتتەرگە تەوريالىق ءبىلىم بەرىپ، نەگىزىنەن عىلىمعا بەيىمدەپ دايارلايتىن بولسا، جوعارى كاسىپتىك وقۋ ورىندارى كاسىپتىك ءبىلىم مەن بىلىكتى ۇيرەتىپ، ءوندىرىستىڭ ءار ءتۇرلى سالالارىنا كادرلار دايارلاپ شىعارادى. سوندىقتان سوڭعىسىندا وقۋ وندىرىستىك تاجىريبەنى قوسقاندا 3،5-4 جىلعا سوزىلادى.
فينليانديا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنىنە ءجۇز جىل تولا قويماعانىمەن مۇندا جوعارى وقۋ ورنى – كورولدىك اكادەميا سوناۋ XVII-عاسىردىڭ ورتا شەنىندە، ياعني 1640 جىلى شۆەدسيا كورولدىگىنىڭ قۇرامىندا بولعاندا تۋركۋ قالاسىندا اشىلعان. 1828 جىلى حەلسينكيگە كوشىرىلىپ، رەسەي پاتشاسى ءى الەكساندردىڭ ەسىمىمەن اتالعان. كەشەگى حح – عاسىردا تاعى دا ەكى جوو – تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەت پەن ەكونوميكا جانە باسقارۋ مەكتەبى ىرگە قالاپ، جۇمىس ىستەي باستادى.
قازىرگى كەزدە ۋنيۆەرسيتەتتەر سانى 29-عا جەتكەن دەسەك، ولاردىڭ 10 كوپسالالىق، 3 تەحنيكالىق، 3 ەكونوميكالىق جانە 4 كوركەمدىك باعىتتا ءبىلىم بەرەدى. ءبىر جوو-نى قورعانىس مينيسترلىگىنە قارايدى.
ءبىر ەرەكشەلىگى، ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ بارىنە ۇلكەن اۆتونوميالىق ەركىندىك پەن تاۋەلسىزدىك بەرىلگەن. ولار ءبىلىم بەرۋ، وقىتۋ باعدارلاماسى، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، ستۋدەنتتەردى قابىلداۋ ءتارتىبى مەن ەرەجەلەرىن وزدەرى بەلگىلەپ شەشەدى.
سوعان قاراماستان ولاردىڭ ءبارى دەرلىكتەي مەملەكەت ەسەبىنەن قارجىلاندىرىلادى. سوندىقتان ولاردا وقىپ، ءبىلىم الۋ اقى-پۇلسىز. جەكەمەنشىك وقۋ ورىندارى جوقتىڭ قاسى. كەيبىر كوممەرسيالىق جوو-نىڭ ءوزى مەملەكەتتەن سۋبسيديا الادى. جانە دە ءبىلىم مينيترلىگىنىڭ باقىلاۋىندا بولادى. كاسىپتىك جوو قاراجات شىعىنىنىڭ جارتىسىن مۋنيسيپاليتەتتەر نە جەكە فيرمالار كوتەرىپ، قالعان ەلۋ پايىزى مەملەكەت بيۋدجەتتەن وتەلەدى. ستۋدەنتتەر تەك وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارى ءۇشىن عانا اقشا تولەيدى. سونداي-اق، جىلىنا ستۋدەنتتىك وداقتىڭ مۇشەلىگىنە 45-90 ەۋرو جارنا تولەۋى ءتيىس. سوندا كۇندەلىكتى تاماعىن جانە جاتار ورنىن قوسقاندا ايىنا ستۋدەنتتىڭ قالتاسىنان 600-900 ەۋرو شىعىندالادى.
تەك جەرگىلىكتى تۇرعىندار عانا ەمەس، شەتەلدىك جاستار دا فينليانديانىڭ جوو ءتۇسىپ تەگىن ءبىلىم الا الادى. ول ءۇشىن تالاپكەردىڭ ورتا ءبىلىمى، فين نە شۆەد تىلىنەن (حالىقارالىق باعدارلاماعا تۇسەتىندە اعىلشىن تىلىنەن) ەمتيحان تاپسىرۋى، كۇنىن كورە الاتىنداي قاراجاتى بار ەكەنىن دالەلدەۋى كەرەك. كەيىنگى ەسەپ بويىنشا وسى كۇنى فين ەلىنىڭ جوو-دا 6-7 مىڭنان استام شەتەلدىك ستۋدەنت وقيدى. ءوز ستۋدەنتتەرىنىڭ سانى 250-300 مىڭداي. جاستاردىڭ كوپشىلىگى (شەتەلدىكتەر دە) شامامەن 60-70 پايىزى ۋنيۆەرسيتەتتەردە، قالعان 40-30 پايىزى كاسىپتىك جوو ءتۇسىپ وقىعاندى قالايدى.
فينليانديالىق جوو ءتان ەرەكشەلىك، ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا وقۋ مەن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇشتاستىرا جۇرگىزىپ، ستۋدەنتتەردى زامان تالابىنا ساي جوعارى دەڭگەيدە دايارلاپ شىعارادى. ولاردىڭ ءبارى دە جان-جاقتى جەتىلگەن، جاقسى جابدىقتالعان كوپ سالالى عىلىمي ورتالىقتارمەن تىعىز بايلانىسقان، ءوندىرىستىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن شەشە الاتىن زاماناۋي زەرتحانالارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن.
جوو ۇستازدارىنىڭ ايتۋىنشا كەيىنگى كەزدە اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ جوعارى ءبىلىم سالاسىنا ەنگىزىلۋى شىن مانىسىندە بەتبۇرىس-توڭكەرىس اكەلگەندەي. ويتكەنى اقپاراتتىق تەحنولوگيا ءبىلىم ورداسىنىڭ تەحنيكالىق، تەحنولوگيالىق سيپاتتا دامۋىنا عانا ەمەس، تۇبەگەيلى تۇردە ادامداردىڭ تانىم، ءوي-ورىسى جانە ينتەللەكتۋالدىق جاعىنان وسۋىنە ىقپال ەتۋدە.
مۇنداي عىلىمي-تەحنولوگيالىق مۇمكىندىك پەن جاعداي ادامداردىڭ كەلەكشەككە دەگەن ءۇمىتىن وياتىپ، سەنىمىن نىعايتادى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، فينليانديانىڭ جوو بىتىرگەن جاس مامان جۇمىسسىز قالمايدى. كەرىسىنشە ولارعا دەگەن سۇرانىس جوعارى.
قوسىمشا ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايت. قازاقستاننىڭ فينليانديامەن ديپلوماتيالىق قاتىناسى 1992 جىلى 13 مامىردا ورناتىلعان. ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىقماقتاستىققا قوسا، مادەني-گۋمانيتارلىق سالادا دا بايلانىس جاسالىپ تۇرادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدى فين ەلىنىڭ اقپاراتتاندىرۋ جۇيەسى، ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارىلىعى، ۇلتتىق مادەنيەت پەن ءتىلىن ساقتاۋ ۇلگىسى قىزىقتىرادى. 2012 جىلدىڭ 31 قاڭتار -7 اقپانى ارالىعىندا ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرى مەن بالا باقشا، مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە مەكەمەلەرىنىڭ ماماندارى فينلياندياعا بارىپ، ولاردىڭ ىس-تاجىريبەسىمەن تانىسىپ قايتتى.
اشىربەك امانگەلدى
