Томирис (б.з.д. VI ғ) сақ тайпасы-массагеттердің атақты патшайымы.
Ол туралы “тарихтың атасы” Геродоттың жазбаларынан белгілі. Грек жазушысы Томиристің Парсы империясының негізін қалаушы Ұлы ІІ Кир патшасын жеңгені туралы жазған болатын. Томирис туралы, оның Кир патшасын жеңген жеңісі туралы Страбон, Полиэн, Кассиодор және Иордан сияқты ежелгі Римнің авторлар да жазған болатын.
Геродоттың жазуы бойынша, Кир Аракс өзенінен өткен кезде массагеттердiң аумағына әдейі тұзақ құрады. Парсылар әскерінің соғысқа жарамдылығы төмен бөлігін лагерьде қалдырып, оларға шарап қорын тапсырып кетеді, негiзгi әскерлердi өзенге кері қайтарады. Массагеттер қарсыластарын жеңген кезде, жеңістерін тойлап, азық пен шарапқа тойып, ұйықтап қалады. Парсылар осы сәтті пайдаланып, көп жерлерін талқандап, көп бөлігін тұтқынға алады. Сол тұтқынға алынғандардың ішінде Томирис патшайымның ұлы Спаргалис та болған.
Дегенімен, келесi шайқаста Томирис парсы әскерiн талқандайды. Аңыз бойынша, Томирис Кир патшаның басын қан құйылған ыдысқа “Сен қанды қаладың ба? Онда оны тойғанша іш” деп батырып жібереді. Томирис патшайымның өмірі әдеби шығармалар мен театрлық көріністер үшін негiз болды.
Әл-Фараби (870-950) -Шығыстың орта ғасырлық ұлы ғалым-философы, астроном, математик, медик.
Толық аты - Әбу Наср Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби ат-Түрки. Ол Сырдарияда Фараб (Отырар) қаласында атақты әскерилер әулетінде дүниеге келген.
Ғылым мен мәдениет тарихшылары Әл-Фарабидың ұлылығы мен бірегей тұлға болғандығын мойындаған. Астрономия, логика, музыка теориясы, математика, әлеуметтану мен этика, медицина және психология, философия мен құқық – оның ғылыми қызығушылықтарының жартысы ғана. Әл-Фараби жас кезінде өзінің туған жерінен кетіп, мұсылман әлемінің түрлі қалаларында - Бұқарда, Хорранда, Александрияда, Каирда, Дамаскте, Бағдатта болған. Фараби өмірінің көп жылдарын араб өркениетінің мәдениет және саяси орталығы болған Бағдатта өткізген. Осы жерде ол өзінің білімін толықтырып, ежелгі грек авторларының аудармаларын оқиды, көрнектi ғалымдармен қарым-қатынас жасап, олардың арасында өзінің орнын ала білген. Дәл осы жерде ол “Екiншi ұстаз” атауын иеленді. Оның “екінші” атануы “бірінші ұстаздың” болғандығын айқындайды, ол - Аристотель болатын.
Әл-Фараби алғашында гректің ұлы ойшылы ойлап тапқан логика ғылымына өзінің үлкен үлесін қосты. Оның философиялық көзқарастарының ерекшелігі бірден сезіліп тұрды. Ал кейбір ойлары жұртшылықтың пікірлеріне қарсы келіп, дінмен де байланысты болды. Шын мәнінде, оның ойлары өте ерекше болды және оның ойлары өзінің ізін қалдырды.
Әл-Фарибидің аты Алматыда Қазақ ұлттық университеті (ҚазНУ) мен Шымкеттегі педагогикалық институтқа берілген.
Қожа Ахмет Яссауи (1103-1167) дiни қайраткер, ақын, философ.
Испиджабта (Сайрам қаласында) дүниеге келген. Қожа Ахмет Яссауи өзінің бар өмірі мен күш-жігерін туыс халықтарды бiрiктiруге, сансыз дiни ағымдардың тоғысында рухани бiрлiктi орнатуға арнады.
Қожа Ахмет Яссауидың шығармалары жергілікті тұрғындардың арасында кең таралған. Ол тек діни қайраткердің ғана емес, сонымен қатар мемлекет қайраткерінің де рөлін атқарған. Ол өзінің шығармаларында, өлеңдері мен трактаттарында халқына деген үндеуін жеткізді. Қожа Ахмет Яссауи халықты басқа дінді ұстанушыларға шыдамдылықпен қарауға шақырды.
Аңыз бойынша, Яссауиға Жаратқанға қызмет ету үшін бұл дүниенің күнделікті тірліктерінен кетуге тура келген. Ол Яссы қаласында, мешіттің жанында жер асты қылеуетке түсіп, өмірінің соңына дейін сол жерде болған.
1166-67 жылдары Қожа Ахмет Яссауи дүниеден өткен, әулие ретінде өзіне арнап салынған кесенеде Яссы қаласында жерленген. XIV ғасырдың соңында Қожа Ахмет Яссауиды дәріптеуге көп күш жұмсаған Әмір Темірдің әмірі бойынша Яссауидің шағын бейітінің орнына үлкен кесене салынды. Кейін ол жер көпшіліктің қажылық ететін және мұсылмандардың табынатын орнына айналды.
Керей және Жәнібек хан (XV ғ.) -Қазақ хандығының негізін қалаушы бірінші хандар.
Бастапқыда Әбілқайыр ұлысындағы сұлтандар, Шыңғыс ханның ұрпақтары. XV ғасырдың 50-60 жылдары Керей мен Жәнібек сұлтандар өздерін қолдаған тайпалармен бірге Шағатай әулетінен шыққан Моғолстан билеушілерінің қол астында болған Батыс Жетісу аймағына қоныс аударады, ол кезде хан Есен-Бұға еді. Бұл көш жаңа мемлекет – Қазақ хандығының пайда болуында және құрылған этностың қазақтар деп аталуында маңызды оқиға болды.
1462 жылы Есен-Бұғаның өлімінен кейін Керей мен Жәнібектің позициясы жерлілікті Жетісу халқының билікті мойындауының нәтижесінде күшейе бастайды. Бұның барлығы 1465 жылы Қазақ хандығының құрылуына алып келді. Керей хан мен Жәнібек хан өз есептеріне Жетісу жерлерін қосу арқылы Ақ Орданың иеліктерін үлкейтті.
1468-69 жылдары Қазақ хандығына қарсы жорығы кезінде Әбілқайыр хан қаза тапты. Осыдан кейiн мықты әскери күштері бар және Жетісу жерін толық басқарып отырған Керей хан мен Жәнібек хан Шығыс Дешті Қыпшақты қол астына қаратуға өз күрестерін бастады. Керей хан және оның қолдаушылары саяси және мәдени-экономикалық қатынаста дамыған мықты, дербес мемлекет құру үшін күрестi. Керей хан осы күрестiң жолында қаза тапты. Оның есiмi тарихи деректерде 1473-74 жылдың қысындағы оқиғаға қатысты соңғы рет көрсетіледі. Жәнібек хан 1480 жылы болған шайқастардың бірінде көз жұмады. Соған қарамастан, олар негізін салған мемлекет одан әрі күшейіп, үш ғасыр бойы өмір сүріп, тарихи аренада XVIII ғасырға дейін болады. (Керей мен Жәнібектің ұрпақтары хан атағын XIX ғасырдың ортасына дейін сақтап келген).
Әйтеке би Байбекұлы (1644-1700) -Кіші жүздің биі (төрешісі).
Әйтеке би ішкі және сыртқы саясатқа байланысты мемлекеттiк істерді шешу кезінде хандық кеңесте маңызды рөл ойнады. Қазақ халқының бірлікте өмір сүруіне, жақсы жарақтандырылған әскер қатарын құруға өз үлесін қосты. Жоңғарларға қарсы күресті ұйымдастырушылардың бiрі болды. Араб, парсы, шағатай және өзбек тілдерін жетік білді.
Қазіргі Өзбекстан аумағында Науаи облысында Нұрата қаласында жерленген, сол жерде шағын мавзолей көтерілген.
Төле би Әлібекұлы (1663-1756) -Ұлы жүздің биі (төрешісі).
Өз заманында өте білімді және шешен адам болған. Көптеген нақылдарды, соттық шешiмдер мен даналық сөздері Төле бимен байланыстырады. Төле би – қазақ халқының әлеуметтік және құқықтық нормаларын заң жүзінде бекіткен “Жеті Жарғы” заңдар жинағын құрастырушылардың бірі.
Ташкентте жерленген. Оның бейітінің үстіне шағын кесене орнатылған.
Әбілқайыр (1693-1748)-Қазыбек би Келдібекұлы(1667-1764) -Ұлы жүздің биі (төрешісі).
Қазыбек ұзақ уақыт бойы Тәуке ханның кезінде хандық кеңестiң беделді мүшелерiнiң бiрi болды. Тәуке ханның өлiмнен кейiн де ол елдiң саяси өмiрiне белсене араласып, Сәмеке, Әбілмәмбет, Абылай хан кезінде де ішкі және сыртқы саясат бойынша ханның кеңесшісі болды. Қазыбек бидің өмірі туралы деректер А. Левшин, Ш. Уалиханов, Ш. Марджани, Б. Адамбаев, И. Төреқұлов және т.б еңбектерінде сақталған.
Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесіне апарып жерлеген, басына құлпытас орнатқан.
Абылай хан (1711-1781) -Абылай хан(1711-1781) Әбілқайыр(1693-1748) қолбасшы, дипломат, Кiшi жүздiң ханы.
Жоңғар әскеріне қарсы күрес кезінде Әбілқайыр өзін дұшпанына тойтарыс бере алатын мықты ұйымдастырушы, дарынды қолбасшы ретінде көрсетті. Ол қысқа уақыт ішінде үш жүздің барлық мықты батырларын өз жағына тарта алды.
1723-1729 жылдардағы жоңғар-қазақ соғысы кезінде Әбілқайыр өзінің қол астындағы жерлердің шекарасын кеңейтіп, қазақ тайпаларының әскери өмірінде алдыңғы қатардағы маңызды тұлғаға айналды. 1726 жылы Ордабасыдағы (Оңтүстiк Қазақстан облысы) халық жиналысында қазақ жасағының бас қолбасшысы болып сайланды. Әбілқайыр ханның қолбасшылық дарындылығы Бұланты өзенінің бойында (1728 ж) және Аңырақайда болған жоңғарлармен болған жеңісті шайқаста көрінді.
1726 және 1730 жылдары Әбілқайыр хан Кiшi жүздiң қазақтарын өздерінің қол астына алуын сұрап ресейлiк үкiметке өтініш жасайды. Осыған байланысты ол 1730 жылы Петербург қаласына ресей императоры Анна Иоанновнаға елшi жібереді.
1731 жылы қазанда Әбілқайыр Ресей империясына кіргендігі жөнінде ант береді. Әбілқайыр сауда керуендерiн қорғауға, орыс үкiметiне әскери көмек көрсетуге, былғары және терiмен салық төлеуге келіседі. Бұның орнына ол Ор өзінінің бойына қазақтардың жерін көршi шапқыншылықтар – башқұрт, қалмақ, жайық казактарынын қорғау мақсатында қорған салып беруді сұрады. Әбілқайырдың осылайша қайта құруды жоспарлауының мақсаты - көшпелi елдi басқаруды жоғары дәрежеде қамтамасыз ететін, мықты көршiлердiң әскери күштеріне қарсы тұра алатын мемлекеттiк жүйенi құру болды.
Абылай хан (1711-1781) қолбасшы, дипломат, Орта жүздiң ханы.
Шын аты - Әбілмансұр. Оның тәрбиесіне Төле би әсер еткен. Жас кезінде Абылай сұлтан жоңғарлармен болған соғыстағы батырлардың бірі болған. Кейін қазақ мемлекетiнің дербестiгін сақтау үшін болған күресті ұйымдастыруда маңызды тұлғаға айналды. Қытай мен Ресей билеушiлерiмен қарым-қатынасын үзбеген. 1771 жылы Орта жүздiң ханы болып сайланады, Абылай іс жүзінде ғана емес, билігі мен абыройының арқасында бүкіл Қазақ ордасының ханы болды.
Түркістанда Қожа Ахмет Яссауи мешіт-кесенесінде жерленген. Абылай ханның есімі қазақ халқының жадында мемлекеттiк қайраткер, қолбасшы, дипломат, ретінде сақталып қалды.
Кенесары Қасымұлы (Қасымов) (1802-1847) қолбасшы, Қазақ хандығының соңғы ханы.
1837-1847 жылдары Ресейлiк империяның отаршыл билiгiне қарсы қазақ халқының ең iрi көтерiлiсін басқарды. 1841 жылы халық жиналысында бүкіл қазақтың ханы болып сайланады. Қазіргі Қазақстанның оңтүстiгіндегі Майтөбе жеріне қырғыз әскерімен болған шайқаста қаза табады.
Кенесары Қасымұлының тарихта қалдырған ізі оның тәуелсiздiк пен бостандық жолында мықты дұшпандарға қарсы күресте қиын жағдайда қазақтарды дайындап, олардың басын қосып біріктіру еді.
Құрманғазы Сағырбайұлы(1823-1896) домбырашы, композитор.
Бөкей Ордасында, Жиделі жерінде (қазіргі Батыс Қазақстан облысы, Жаңақала ауданы) кедей отбасында дүниеге келген. Бала кезінен домбыра ойнаған.
Ресейлiк империяның отаршыл билiгiне және оны жақтаған Жәңгір ханға қарсы Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған Бөкей Ордасы қазақтары халық көтерiлiсiнің куәсі болған. Оның алғашқы күйлерiнiң бiрi “Кішкентай” күйі осы көтерiлiстiң қатысушыларына арналған. Халықтың қайғысы мен мұңын, өз жеріне деген ыстық махаббатын, халықтың тәуелсіздік пен бостандыққа ұмтылуын күйші “Алатау” және “Сарыарқа” күйлерінде береді. Құрманғазы қазақ музыкасы, музыканттары және халық аспаптары туралы деректерді жинаған орыстың озық мәдениетiнiң өкiлдерiмен – филолог, тарихшы, этнографтарымен таныс болған.
Біздің заманымызға дейін Құрманғазының шамамен 60 күйі сақталып қалған. Оның шығармашылығының шыңы - қазақ даласының шексiз кеңістігін суреттейін, әдемі әсер беретін "Сарыарқа" күйі болып саналады.
Қазіргі Ресейдің Астрахан облысы, Володарский ауданы, Алтынжар селосында жерленген.
Шоқан Уалиханов (1835-1865) шығыстанушы, тарихшы, этнограф, географ, фольклоршы, аудармашы, саяхатшы.
Шыңғыс ханның ұрпағы, Абылай ханның шөбересі. Омскідегі кадет корпусының түлегі.
Орыс императорлық әскерiнiң кадрлық офицерлігіне оқып жүрген кезінде Батыс-Сiбiр губерниясы генерал-губернаторында адъютант болып қызмет етіп, барлау тапсырмаларын орындады. Ол сонымен қатар ғылыми зерттеулермен де шұғылданып, Орталық Азияның шеткі аймақтарына саяхат жасады. Семей қаласына соңғы келген кезінде орыстың ұлы жазушысы Ф. Достоевскиймен араласты.
Қырғыздың атақты “Манас” эпосын алғаш хатқа түсіргендердің бірі болып саналады.
1858–1859 жылдары өзіне батыл саяхатшы атағын сыйлаған Қашқарияға сапар шегеді. Еуропаға әлі бейтаныс болған өлкенің географиясын, тарихын, саяси құрылымын, мәдениеті мен тұрмысының ерекшелігін зерттеу арқылы Ш. Уалиханов Шығыс Түркiстанның ғылыми зерттеуiне маңызды үлес қосты.
Өзінің соңына көлемдi әдеби мұра қалдырды. Қысқа ғұмырында ол Орталық Азия мен Қазақстан халқының тарихына, географиясына, этнографиясына арнаған құнды еңбектер жазып қалдырды, сонымен қатар қоғамдық-саяси тақырыптарда да көптеген шығармалар жазды. Шоқан жастығына қарамастан жаңа ғылымды зерттеуде ерекше жол тапқан, энциклопедиялық ақылы бар, қалыптасқан ірі ғалым еді.
29 жасында туберкулез ауруынан қаза тапқан.
Абай Құнанбайұлы (1845-1904) ақын, ағартушы, философ. Қазақ жазба әдебиетінің және қазақ әдеби тілінің негізін салушы.
Қазақ халқының арасында кең танымал лирикалық, философиялық, тұрмыстық, тарихи тақырыптағы көптеген әндердің, өлеңдер мен поэмалардың авторы. А. Пушкин, М. Лермонтов, И. Крылов, И. Гете, Дж. Байрон, А. Мицкевич және т.б шетелдік ұлы ақындардың өлеңдеріне аударма жасаған.
Абайдың көркем прозаның дамуына қосқан басты үлесі - оның “Қара сөздері” (1890-1898). Абай шығармалары әлемнің көптеген тілдеріне аударылған, олардың қатарында орыс, қытай, ағылшын, француз, немiс, поляк және т.б тілдер бар.
Қазақстанда Абайдың аты қалаға, ауылдарға, көшелерге, театрларға, кітапханаларға және тағы басқа нысандарға берілген. Қазақ мемлекеттiк опера және балет академиялық театры, Қазақ ұлттық педагогикалық университет, Қазақстан қалаларының және кейбір шетел қалаларының көшелері, Іле Алатауының бір шыңы Абай атымен аталады. Қазақстанның ондаған қалалары мен ауылдарында, сонымен қатар Мәскеуде, Пекинде, Ташкентте, Витебскте, Будапештте, Тегеранда және Стамбулда Абайдың мүсiндерi мен ескерткiштері орнатылған.
Абайдың 150-жылдығына арналған арнайы мерекелік шаралар ЮНЕСКО басшылығымен аталып өтті.
Андрей Зенков (1863-1936) атақты сәулетші, инженер.
Тобыл қаласында дүниеге келген. Оның әкесі де сәулетші болған. 1867 жылы отбасы Верныйға (қазіргі Алматы) көшіп келіп, осы жерде әкесі құрылыс жобасын дайындаушылардың бірі болады. Алматыдағы жер сілкінуге қарсы құрылысты ұйымдастырушы. Оның салған ғимараттары, соның ішінде Вознесенский кафедралы соборы 1911 жылы болған ең күштi жер сiлкiнiсi кезінде бұзылмаған.
1920 жылдары А. Зенков Азамат соғысы кезінде қалалық шаруашылықта қираған ғимараттарды - нан наубайханасын, эпидемияға қарсы бөлімшелерді, госпитальдар мен бала-бақша мекемелерін қалпына келтірумен айналысты. 1925 жылы ҚазССР халық комиссарлар кеңесінде құрылыс бақылауы басқармасының бастығы болып тағайындалады. Республика астанасы Қызылордадан Алматыға көшуіне байланысты қала құрылысының бірінші жобасын жасау ісіне қатысты.
Алматы қаласындағы Орталық зиратта жерленген.
Әлихан Бөкейханов (1866-1937) мемлекеттiк және қоғам қайраткері, оқытушы, журналист, этнограф.
Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданында дүниеге келген. Оның білімге деген құштарлығы мен еңбексүйгiштiгі Омскідегі техникалық училище мен Санкт-Петербург Императорлық Орман институтында білім алып, оны сәтті аяқтауына мүмкiндiк бердi. Ресейде білім ала жүріп, Әлихан орыс интеллигенциясының өкiлдерiмен жақын араласты. Оның достарының арасында Г. Потанин сияқты ғалымдар, Ф. Щербина, С. Шевцов, В. Бартольд және В. Радлов сияқты академиктер болды.
Өзі төрт ғылыми экспедицияға қатысқан. 50-ден аса ғылыми-зерттеу еңбектердің, монография мен очерктердің, 1000-нан аса мақалалардың авторы. Бөкейханов - 1905-1907 жылдары Ресей империясының отаршыл билiктерiне саяси талаптар көрсетілген “Қарқаралы петициясының” авторларының бірі және бастамашысы, Ресей конституциялық-демократиялық партиясының (қысқ. кадеттер партиясы) Омск қалалық және Ақмола облыстың комитетінің ұйымдастырушыларының және жетекшілерінің бірі, Семейде және Қарқаралыда кадеттер партиясының қазақ филиалының негізін салушы, 1905 жылы қарашада Мәскеуде болған Ресей империясының жергілікті және қалалық қайраткерлер съезінің депутаты. 1906 жылдың қаңтар-сәуiр аралығында павлодардық және омсктік түрмеде 4 айын өткізіп, таңдаушылар сайлауына байланысты босатылған.
1917 жылдың наурызында Торғай облысы бойынша Уақытша үкімет комиссары болып тағайындалған, Түркістан өңірін басқару бойынша Уақытша үкіметтің мүшесі болған.
1917 жылдың шілде-жетоқсан аралығында Орынбордағы І және ІІ Бүкілқазақтық съезді ұйымдастырып, ресейлiк мемлекет құрамында қазақтардың ұлттық автономиясы - Алаш Орданы құрудың қажеттігін және оның мүмкіндігін насихаттады.
1917-1920 жылдары Алаш Орда әскерінің әскери жасағын құруға қатысып, бүкіл Ресейге қарайтын үкіметтермен (Сiбiр автономиясы, Уфа директориясы, адмирал Колчактың Осмк үкiметi) келiссөздер жүргiзді.
1920 жылы Кеңес өкiметiн мойындады. 1922-1927 жылдары Мәскеу және Ленинградтың академиялық мекемелерiнде ғылыми, педагогикалық және әдеби-публицистикалық қызметпен шұғылданды.
1927 жылдың қазанынан бастап 1937 жылдың шілдесіне дейін Мәскеуде үй қамауында болды. 1937 жылдың 26 шiлдесінде тұтқындалып, Бутырка түрмесіне қамалады. 1937 жылдың 27 қыркүйегінде “Мәскеуде және Қазақстанда контрреволюциялық ұйымдарды құрып, басқарған” деген бұрмалаған айыптаулар бойынша өлiм жазасына кесіліп, сол күні атылады. Мәскеудегі Дон зиратынды жерленген.
Иван Панфилов (1893-1941) әскер басшысы, генерал-майор, Кеңес Одағының Батыры.
1893 жылдың 1 қаңтарында Петровск қаласында (Саратов облысы) дүниеге келген. Бірінші дүниежүзілік соғыстың қатысушысы. 1918 жылдан бастап Қызыл армияға қызмет еткен. 1941 жылдың 14 шiлдесінде 316-шы атқыштар дивизиясының командирі болып тағайындалды. Қысқа мерзiмде дивизия құрылып, майданға аттандырылды. Бұл дивизия Алматы және Фрунзе (қазіргі Бішкек, Қырғызстан) қалаларының тұрғындарынан тұрды. И. Панфиловтың өзі 18 қарашада Мәскеудi қорғау кезінде мина сынықтарынан болған жарақаттан қаза тапты.
КССО Жоғарғы Кеңес Президиумының 1942 жылғы 12 сәуiрдегі жарлығы бойынша немiс басқыншыларымен күресте көрсеткен ерлігі, басшылық тапсырмаларын үлгiлi орындауына байланысты И.П. Панфиловқа Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (қаза тапқан соң). Ленин, Қызыл ту ордендерiмен, медальдармен марапатталған. Мәскеуде жерленген.
Оның есiмi дивизиялар мен Орталық Азияның көптеген мектептеріне берілген. Мәскеуде Батырдың есіміне көше мен даңғыл берілген. Алматы қаласында орталық парк те панфиловшы-батырлардың атымен аталады.
Мәншүк Мәметова (1922-1943) пулеметшi, Кеңес Одағының Батыры.
Шын есiмі – Мансия Мамытова. 1942 жылдың 13 тамызында өз еркімен майданға аттанған. Ұрыстарға 100-шi атқыштар бригадасы мен 21-атқыштар дивизиясының құрамында қатысты. Аға сержант, пулемет есебiнің командирі. 1943 жылдың 15 қазанында Невель қаласы үшін болған кескілескен шешуші ұрыста, пулеметшілерден жалғыз болған Мәншүк ақтық демі біткенше пулеметтен оқ боратып, 70 қарсыласын қан құштырып, ауыр жарақатынан қаһармандықпен қаза тапты. Осы ерлігі үшін Мәншүкке Кеңес Одағының Батыры атағы берілген.
Невель, Алматы, Орал, т.б. қалаларда Мәншүк атындағы көшелер мен ондаған мектептер бар. Оның туған жерінде және Невель қаласында ескерткіштер орнатылып, мемориалдық мұражай-үй ашылған. М. Мәметоваға «Мәншүк туралы ән» аты көркем фильм арналған (сценарийін жазған А. Михалков-Кончаловский, режиссері М. Бегалин).
Әлия Молдағұлова (1925-1944) мерген, Кеңес Одағының Батыры.
2-ші Балтық маңы фронты, 22-әскер, 54-ші жеке атқыш бригадасының мергенi, ефрейтор. Ол жаудың 78 жауынгері мен офицерлерiнің көзін жойған. 1944 жылы 14 қаңтарда Псков облысының солтүстігіндегі Новосокольники ауданында ауыр жарақат алып, қаза тапқан. Мина сынығынын жарақаттанған қолына қарамастан, неміс жауынгерлерімен шайқасып, екі рет ауыр жарақат алады. Екінші жарақаты өлімге алып келеді. 1944 жылдың 4 маусымында Ә.Молдағұловаға қаза тапқаннан кейін, Кеңес Одағының Батыры атағы беріледі. Сонымен бiрге Ленин орденімен марапатталды.
Мұхтар Әуезов (1897-1961) жазушы, драматург, ғалым-филолог.
Семей өлкесінде, қазақтың ұлы ақыны Абаймен туыс отбасында дүниеге келген. Семей мұғалiмдер семинариясында оқып, кейін Ленинград мемлекеттiк университетiн бiтірген. Жас кезінде руаралық араздықтың кесірінен болған баянсыз мәңгі махаббат тақырыбында театрланған “Еңлік-Кебек” пьесасын жазды.
1920 жылдары Қазақстанның саяси өмiрiне белсендi араласты, коммунистiк партияның мүшесі болды, сонымен қатар, бұрынғы “Алаш Орда” ұлттық үкіметінің жақтастырымен де жақын араласты. Осы ісі үшін 1930 жылдардың басында саяси қуғын-сүргiнге ұшырады. Ғылыми және педагогикалық қызметпен белсендi шұғылданып жүріп, жаңа шығармаларын жазды.
1942 пен 1954 жылдар аралығында қазақ халқының тарихына және ұлы ақынның өмір жолына арналған 4 томдық «Абай жолы» романын жазды. Эпикалық роман көптің көңілінен шығып, көп ұзамай қазақ әдебиетiнiң ең маңызды жетiстiгi ретінде мойындалды. Бұл еңбегі үшін 1959 жылы СССР жоғарғы әдеби наградасы – Ленин сыйлығымен марапатталды.
Бірнеше романдардың, 20-дан аса пьесаның, көптеген повесттер мен әңгімелердің авторы.
Қаныш Сәтбаев (1899-1964) ғалым-геолог, ғылым және экономиканы ұйымдастырушы.
Кеңес Одағының және Қазақстанның металлогения мектебінің негізін қалаушы. 1899 жылдың 12 сәуірінде қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданында дүниеге келген.
1926 жылы Томск технологиялық институтын сәтті аяқтап, дипломын алған соң, «Атбастүстімет» тресі геология бөлімін басқарған. Бұл қызметі кезінде Жезқазған және Ұлытау аудандарында пайдалы қазбалар қорын жоспарлау бойынша Қазақ ССР стационарлық жұмыстарын алғаш жүргізді.
Қ. Сәтбаевтың еңбегінің арқасында 1937 жылы мыс қоры бойынша Жезқазғанды әлемдегі ең ірі мыс өндірілетін жер деп атауға мүмкіндік туды. Осы жерде Жезқазған тау-металлургиялық комбинат салынды.
1941 жылы Қ. Сәтбаев КСРО Ғылым академиясы Қазақ бөлімшесінің құрамындағы Геология ғылымдары институтының директоры, бір жылдан соң КСРО Ғылым академиясының Қазақ бөлімшесінің төрағасы болған. Осы жылдары ол Қазақстандық Магнитка, Балқаш, Атасу тау-кен комбинаттарын жобалау мен салуға баса назар аударды. 1946 жылы маусымда Қ.Сәтбаев Қазақстан ғылым Академиясының бiрiншi президентi болып сайланды. Сол жылдың қазанында КСРО ғылым Академияның академигi болып сайланды. Ол Маңғыстау түбегінің табиғи ресурстарын кешендi зерттеуді, көмiр, мұнай, газ, қара металлургия кендерiнің жаңа орындарын зерттеуді өзі басқарып, Ертіс-Қарағанды арнасының құрылысын қолдады. Қазақтың тарихын, мәдениетін, этнографиясын, музыка мен фольклорын өте жақсы білді. Оның орталық Қазақстанның аумағына жасаған археологиялық ізденістері мен әдебиет және педагогика бойынша жазған еңбектері де белгілі.
1958 жылы методологиялық негiздi әзірлеген және бір топ қазақстандық ғалымдармен орталық Қазақстанның болжалды металургиялық карталарын жасаған еңбегі үшін СССР жоғарғы ғылыми наградасы – Ленин сыйлығымен марапатталды。Алматы қаласында жерленген.