وسىعان بايلانىستى مىنا سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەگىمىز كەلەدى: پرەزيدەنتتىڭ اجالىنا سەبەپ بولعان تىكۇشاق تۋرالى نە بىلەمىز؟ اپات راسىن دا اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنان بولعان كەزدەيسوق وقيعا ما؟ ءرايسيدىڭ ءولىمى يران يسلام رەسپۋبليكاسىنا قالاي اسەر ەتەدى؟ ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىندا وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن بە؟
تىكۇشاق اپاتىندا ءتىرى قالعاندار جوق. فوتو: Wana via Reuters
اپاتقا ۇشىراعان تىكۇشاق:
ءوندىرۋشىسى – اقش-تىڭ تەحاس شتاتىندا ورنالاسقان Bell Textron كومپانياسى.
مودەلى – Bell 212 تىكۇشاعى UH One-N-Twin دەپ اتالاتىن تىكۇشاقتىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇلار كەزىندە ۆەتنام سوعىسىندا قولدانىلعان، الەمگە دە سول كەزدەن باستاپ تانىمال بولعان.
ال، يران پرەزيدەنتى وتىرعان تىكۇشاق 1960 جىلدارى كانادا ارمياسى ءۇشىن جاسالعان UH-1 Iroquois ۇشاعىنىڭ جاڭا ۇلگىسى.
ونى جوعارى جەتەكشىلەردى الىپ جۇرۋگە قولايلى ەتىپ وزگەرتىپ جاساعان. ەكى قوزعالتقىشى بار جانە بۇرىنعىعا قاراعاندا كوبىرەك جولاۋشىلاردى سىيدىرا الادى (دەرەككوز – رەيتەر اگەنتتىگى)؛
قولدانىلۋى – ءار ەلدە قولدانىلۋ ماقساتى ءار ءتۇرلى. 1971 جىلدان باستاپ اقش پەن كانادا ونى اسكەري وقۋ قۇجاتتارعا پايدالانا باستاعان.
كوبىندە جولاۋشىلاردى تاسىمالداۋ، ءورت ءسوندىرۋ، جۇك تاسىمالداۋ، قارۋ-جاراق جەتكىزۋ جانە ت.ب. جۇمىس ءۇشىن پايدالانادى.
ايتالىق، اقش-تا تجق ءورت ءسوندىرۋ جانە قۇتقارۋ قىزمەتتەرىنە پايدالانادى؛ ال جاپونيادا جاعالاۋ كۇزەتىنە ىستەتىلەدى؛ تايلاندتا ۇلتتىق پوليسيا ءتۇرلى وپەراسيالارعا جۇمسايدى؛
سىيىمدىلىعى – جەتىلدىرىلگەن تۇرلەرىنە ەكيپاج مۇشەلەرىن قوسقاندا 15 ادامعا دەيىن وتىرعىزۋعا بولادى. اپاتقا ۇشىراعان Bell 212 تىكۇشاعىندا پرەزيدەنت رايسي، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى حوسەين ءامىر-ابدوللاحيان باستاعان 9 ادام بولعان. اپاتتان ەشكىمنىڭ ءتىرى قالماعانى ءمالىم.
كولەمى: ۇىزىندىعى 17 مەتر، بيىكتىگى 4 مەتر.
جىلدامدىعى: ساعاتىنا 230-260 شاقىرىم (دەرەككوز – Weapon System)؛
Bell 212 تىكۇشاعىنىڭ اپاتتارى: يراندا 2018 جىلى دا وسىنداي ۇلگىدەگى تىكۇشاق اپاتىندا 4 ادام قازا تاپقان.
2023 جىلى ساۋد ارابياسىندا جەكە كومپانياعا تيەسىلى تىكۇشاق اپاتقا ۇشىراعان.
1972-2024 جىلدار ارالىعىندا 432 تىكۇشاق اپاتى بولىپ، جالپى سانى 630 ادام قازا تاپقان؛ (دەرەككوز – Aviation Safety Network سايتى)؛
Bell 212 تىكۇشاعىن يران جوعارى لاۋازىمدىلاردى الىپ جۇرۋگە ىڭعايلاپ جاساعان. فوتو: Euronews.
اپاتتىڭ سەبەپتەرى قانداي؟
قولايسىز اۋا رايى: اپاتتىڭ ناقتى سەبەبىن تۇسىندىرەرلىك ەشقانداي رەسمي مالىمەت جوق. العاشقى رەسمي مالىمەتتەر تەك قولايسىز اۋا رايىن العا تارتقان. اۋە كولىكتەرى اراسىندا تىكۇشاقتار اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنا ەڭ كوپ ۇشىرايتىن ءتۇرى. اسىرەسە تۇماندى كۇندەرى تىكۇشاقتارمەن قاتىناۋ ەڭ ءقاۋىپتى بولىپ سانالادى؛
تىكۇشاقتىڭ ەسكىرۋى: اتالمىش تىكۇشاق ۇلگىسىنىڭ وتكەن عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىنا تيەسىلى ەكەنىن ايتتىق؛ كوپ جىلدان بەرى قاتاڭ سانكسيا استىندا وتىرعان يران مۇنداي اۋە كولىكتەرىن تەحنيكالىق جاڭارتۋدا زور قيىنشىلىقتارعا تاپ بولدى.
«قاستاندىق» كۇدىكتەرى:
اۋە اپاتىنىڭ سەبەپتەرى ايقىن بولعان كۇندە دە، پرەزيدەنتتەردىڭ جول، اۋە اپاتتارىنان كوز جۇمۋى تىم سيرەك جاعداي. سوندىقتان وقيعا الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءتۇرلى «قاستاندىق» كۇدىكتەرىنە قاتىستى پىكىرلەرگە جول اشادى.
يران پرەزيدەنتى يبراھيم رايسي ازەرەيبايجان پرەزيدەنتىمەن يلحام الييەۆپەن يران-ازەربايجان شەكاراسىنداعى كاز-كالاسي جانە حۋدا-افارين سۋ بوگەتتەرىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا كەزدەسكەن. كەزدەسۋدەن كەيىن رايسي وتىرعان اۋە كولىگى تەبريزگە بارا جاتقاندا اپاتقا ۇشىرايدى. الايدا، بۇل جاعدايدان ەشكىم دە «قاستاندىق تەورياسىن» جاساي الماسى انىق. سەبەبى، يران مەن ازەربايجان اراسىندا سالماقتى قايشىلىق جوق.
اپات الدىنداعى كەزدەسۋ. فوتو: ءال-جازيرا
كۇدىكتىڭ ءبىر ۇشى يزرايلگە قاراتىلارى انىق. سەبەبى، تەھران (تەگەران) مەن تەل-اۆيۆ اراسىن تاريحتاعى ەڭ ءبىر اسقىنعان قايشىلىق كەزەڭىندە تۇرعان. الايدا، جوعارى جەتەكشىگە قول سالۋ قازىرگى يزرايل مۇددەسىنە ەشقانداي ۇپاي اكەلمەيدى. بۇنداي كۇدىك ارتۋشىلار يزرايل ارنايى قىزمەتىنىڭ جوعارى مۇمكىندىكتەرىن دە العا تارتۋى مۇمكىن. سونىڭ وزىندە جالپى مۇددە تۇرعىسىنان ءيزرايلدىڭ مۇنداي قادامعا بارۋى حالىقارالىق ارەنادا ىرىقسىز كۇيگە قالدىرعان بولار ەدى. سوندىقتان بۇل كۇدىككە مۇمكىندىك از.
تاعى ءبىرقاتار كۇدىكتى ويلار يراننىڭ ىشكى جاعدايىنا كوڭىل اۋدارتادى.
بىرىنشىدەن، رايسي ەلدىڭ جوعارى بيلىك ەليتاسىندا ءوز ورنىن بەرىك ورنىقتىرعان تۇلعانىڭ ءبىرى. ونى ءتىپتى بولاشاق رۋحاني كوسەم دەيتىن شىندىققا جاقىن بولجامدار ايتىلىپ كەلگەن. ول دەگەنىمىز ونى بولاشاق ءيير-دىڭ ەڭ جوعارى بيلەۋشىسى بولادى دەگەن ءسوز. ال بۇل ورىنعا قازىرگى قازىرگى رۋحاني كوسەم اياتوللا حامەنيدىڭ ۇلى موجتابۋ حامەنەي دە ۇمىتكەر ەكەنى دە ايتىلعان. ياعني، كۇدىكتىڭ ءبىرى رايسي ءولىمىنىڭ سەبەبى ىشكى بيلىك تارتىسىندا جاتقان جوق پا دەگەندەي باستايدى. كىشى حامەنەيدىڭ وقيعا كەزىندەگى الەۋمەتتىك جەلىدەگى مالىمدەمەسى دە وسى كۇدىكتى كۇشەيتەدى.
رايسي ءولىمى رەسمي راستالماي تۇرىپ موجتابۋ حامەنەي ح الەۋمەتتىك جەلىسىندە: «يران حالقى الاڭداماۋى كەرەك، ەل ءىسى ۇزىلىسكە ۇشىرامايدى»، – دەپ جازعانى بار. ونىڭ بۇل ءسوزى سىرت كوزگە پرەزيدەنت ولىمىنە الدە قاشان دايىن كەلەسى ءبىر بيلىك تۇلعاسىنىڭ لەبىزىندەي كورىنەرى انىق.
بۇنىمەن بىرگە يبراحيم ءرايسيدىڭ قارسىلاستارى ونى 1980 جىلدارى ساياسي تۇتقىنداردى جاپپاي ءولىم جازاسىنا كەسۋشى پروكۋرور رەتىندە ايىپتاپ كەلگەن. يراننىڭ جوعارى بيلىك ەليتاسى ىشىندە رايسيگە نارازى تاراپتىڭ دا بار ەكەنى ءمالىم. اسىرەسە رەفورماشىلدارى توبىنداعىلار ونىڭ ساياساتىن تەرەڭ كونسەرۆاتيۆتى دەپ سىنايتىنى بار. وسىنىڭ ءبارى ءرايسيدىڭ بيلىك ىشىندە دە «جاۋلارى» بارىن ايقىندايدى.
ءبىراق، وسىنىڭ ءبارى اپاتتىڭ ناقتى سەبەبى دەپ ەشكىم ايتا المايدى. ءارى بۇل كۇدىكتى ويلاردى راستايتىن ەشقانداي سەنىمدى دالەل جوق. سوندىقتان، رايسي ءولىمىنىڭ سەبەبىنە قاتىستى سۇراققا قازىرگە يران تارابىنىڭ رەسمي مالىمەتى عانا تولىق جاۋاپ بەرە الادى.
رايسي ءولىمى يير ىشكى-سىرتقى ساياساتىنا قانداي اسەر ەتەدى؟
ءسوزدىڭ قىسقاسىن ايتسا، ۇلكەن اسەرى بولا قويمايدى. سەبەبى، رايسي نەمەسە بۇرىنعى حاسان رۋحاني ەل پرەزيدەنتى بولىپ، ىشكى-سىرتقى ساياسي ءىس-قيمىلداردا جۇرگەنىمەن ولار ءبارى بىردەي ەلدەگى شەكتەۋلى بيلىك يەسى سانالادى. ەڭ جوعارى بيلىك، ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياسي باعىت باعدارىن بەلگىلەۋشى قاشان دا رۋحاني كوسەم بولىپ كەلگەن. رايسي ولمىنەن كەيىن دە سولاي جالعاسا بەرمەك.
دەگەنمەن، 50 كۇن ىشىندە ەلدە كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى وتەدى. بۇل جوعارى جانە جەرگىلىكتى بيلىكتە السىرەپ قالعان وپپوزيسيالىق توپتىڭ كۇرەسىن كۇشەيتىپ جىبەرۋى مۇمكىن. ەلدە روفورما مەن كونسۋنستى جاقتاۋشىلار جانە كوسەرۆانتتار اراسىندا ۇدايى باسەكە جالعاسىپ كەلەدى. پرەزيدەنتتەر دە وسى ەكى تاراپتان كەزەك-كەزەك شىعىپ وتىرادى. الداعى ۋاقىتتا باتىسپەن كونسۋنستى جاقتاۋشى رەفورماشىلدار بيلىككە كەلىپ جاتسا، بۇل يران ءۇشىن ءتيىمدى بولۋى دا مۇمكىن.
